*Κώστας Δουζίνας, Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
Η πανδημία του κοροναϊού και τα μέτρα έκτακτης ανάγκης που υιοθέτησαν οι κυβερνήσεις επιβάλλουν την αυστηρότερη δυνατή πειθάρχηση της συμπεριφοράς και εκτεταμένο έλεγχο όλων των πλευρών της ζωής. Εντατικοποιούν σε πρωτοφανή βαθμό την άσκηση εξουσίας που ονομάστηκε βιοεξουσία και επιτελείται μέσω των στρατηγικών της βιοπολιτικής. Στον βιοπολιτικό καπιταλισμό, που ανάλυσε πρώτος ο Michel Foucault, η άσκηση εξουσίας από τον 19ο αιώνα και μετά δεν επικεντρώνεται στη διαχείριση και κατεύθυνση των ατομικών συμπεριφορών αλλά στον έλεγχο της βιολογικής ζωής. Πολιτικές για τη δημόσια υγεία, την παιδεία, το ρίσκο και την ασφάλιση, τη σεξουαλικότητα και τη γονιμότητα, τη μετανάστευση εφαρμόζονται με στόχο τη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού και αυξάνουν τις ατομικές γνώσεις και σωματικές δεξιότητες.
Οψεις βιοπολιτικής
Η βιοπολιτική ελέγχει τη ζωή και τις βιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου και εξασφαλίζει ότι ρυθμίζονται και πειθαρχούν. Εκτείνεται από τα βάθη της συνείδησης, στα σώματα του πληθυσμού και στη στοχοποίηση κοινωνικών ομάδων βάσει χαρακτηριστικών όπως το φύλο, η φυλή η ηλικία, το επάγγελμα ή η εθνότητα. Οι κατηγορίες αυτές τα ομογενοποιούν, περιορίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και επιτρέπουν την εφαρμογή πολιτικών κλίμακας. Το οπλοστάσιο περιλαμβάνει προβλέψεις, στατιστικούς υπολογισμούς, χρήση αλγορίθμων και άλλα μέτρα που ως μηχανισμοί ελέγχου επιβάλλονται στο στοιχείο της τυχαιότητας που υπάρχει σε κάθε ζώντα πληθυσμό έτσι ώστε να βελτιώνεται η ζωή. Η βιοπολιτική αποτελεί τον γενικό τρόπο άσκησης της εξουσίας στον ύστερο καπιταλισμό. Και την περίοδο της επιδημίας η άσκηση της πολιτικής επί της ζωής γίνεται ολοφάνερη.
Ορισμένοι θεωρητικοί της βιοπολιτικής τονίζουν τον αρνητικό, διαχειριστικό της χαρακτήρα, την απώλεια της ατομικότητας και ιδιαιτερότητας. Άλλοι τον θετικό και δημιουργικό, την επιμέλεια ελευθερίας και καλλιέργεια ταυτότητας που είναι προϋπόθεση των μαζικών πολιτικών. Ο Giorgio Agamben υποστηρίζει ότι στην νεωτερικότητα η πολιτική χρησιμοποιεί μόνιμα την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, το μοντέλο της είναι το στρατόπεδο συγκέντρωσης και το υποκείμενο αποτελεί «γυμνή ζωή». Ο Toni Negri και ο Michael Hardt αντίθετα διαχωρίζουν τη βιοπολιτική από την βιοεξουσία. Η βιοπολιτική περιγράφει «την κυριαρχία επί της ζωής», μια «δύναμη που δημιουργεί τον βίο» και που είναι κοντά στην ανάλυση του Foucault. Το κράτος και το κεφάλαιο είναι παρασιτικές μορφές της βιοπολιτικής που περιορίζουν την παραγωγική ζωή. Αντίθετα, η βιοεξουσία είναι η δημιουργικότητα της συντακτικής δύναμης του πλήθους, ο βίος που δημιουργεί εξουσία. Το πλήθος, σε αντίθεση με το κεφάλαιο, αναπαράγει την κοινωνία με την εργασία και την εφευρετικότητά του, και θα χρησιμοποιήσει την εξουσία της ζωής ενάντια στον έλεγχο της από την κρατική βιοπολιτική.
Συνδυάζοντας τις δυο, μπορούμε να πούμε ότι το άτομο του ύστερου καπιταλισμού είναι στόχος και δημιούργημα δύο στρατηγικών: αποτελεί από τη μια το άνευ σημασίας και ιδιαιτερότητας συστατικό των πληθυσμιακών πολιτικών γύρω από τη γεννητικότητα, τη σεξουαλικότητα, την υγεία, την εκπαίδευση, την εργασία κλπ. Αλλά ταυτόχρονα οι στρατηγικές αυτές εγγράφουν στο υποκείμενο τις ανάγκες, επιθυμίες και ελπίδες που το κάνουν να αισθάνεται ελεύθερο, αυτόνομο και δημιουργικό. Ο φιλόσοφος που ακολουθεί τη φουκωική θεωρία, αλλά αποφεύγει την καταστροφική άποψη του Agamben και την πανηγυρική του Negri είναι ο Roberto Esposito. Όχι ιδιαίτερα γνωστός στην Ελλάδα, είναι πιθανά ο πιο κατάλληλος για την κατανόηση της κατάστασης που ζούμε.
Habeas Corpus
O βασικός όρος που χρησιμοποιεί ο Esposito για τη συνύπαρξη βιολογίας και πολιτικής είναι το immunity, μια έννοια που μεταφράζεται στα Ελληνικά με δύο λέξεις: «ανοσία» και «ασυλία». Το immunity, η «ανοσοασυλία» γεφυρώνει τη βιολογία με την πολιτική. Η ανοσία είναι η προστασία του ανθρώπου από νόσους και είναι συνήθως αποτέλεσμα της αμυντικής λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος σε ένα παθογενή παράγοντα που εισβάλλει στον οργανισμό. Η ασυλία, η απουσία κυρώσεων, είναι η προστασία που δίνεται από το πολιτικό και νομικό σύστημα σε πολίτες γενικά ή σε συγκεκριμένες κατηγορίες πολιτών για ορισμένες πράξεις. Έτσι βουλευτές, υπουργοί και διπλωμάτες έχουν ασυλία, δηλαδή προστασία από ποινικές διώξεις για ορισμένες πράξεις τους που αποτελούν αδικήματα. Οι πρόσφυγες έχουν άσυλο, δηλαδή προστασία από την επιστροφή στη χώρα καταγωγής τους όπου κινδυνεύουν να υποβληθούν σε διώξεις, βασανιστήρια ή και θάνατο.
Αλλά αυτές είναι περιορισμένες μορφές μιας γενικότερης ασυλίας. Στη μεσαιωνική Αγγλία, η εντολή Habeas Corpus ήταν εγγύηση της ατομικής ελευθερίας. «Φέρτε μου το σώμα» διέταζε ο βασιλιάς ή ο δικαστής, απαιτώντας να προσαχθεί ενώπιον του ένας κρατούμενος και να αιτιολογηθεί η κράτηση. Ο κυρίαρχος εξουσίαζε τη ζωή και τον θάνατο των υπηκόων. Ό,τι περιορισμένες ελευθερίες υπήρχαν, αποτελούσαν παραχώρηση της κυριαρχίας. Αυτή η περιορισμένη και αυθαίρετη προστασία γενικεύτηκε στην αρχή της νεωτερικότητας. Τα συντάγματα του 18ου αιώνα και τα φυσικά και αργότερα τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα του 19ου αιώνα δημιούργησαν την πρώτη και σημαντικότερη ασυλία από την αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας. Ο κυρίαρχος δεν μπορεί πια να αφαιρεί τη ζωή ή να περιορίσει την σωματική και πνευματική ακεραιότητα του υπηκόου.
«Οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στα δικαιώματα», δηλώνει το πρώτο άρθρο της Γαλλικής Διακήρυξης του 1789. Η γέννηση, η απόκτηση ζωής, γίνεται το θεμέλιο πάνω στο οποίο οργανώνεται η σχέση κράτους και πολίτη στη νέα εποχή. Το δικαίωμα στη ζωή, στην ελεύθερη μετακίνηση και εγκατάσταση εντός της επικράτειας είναι καταρχάς σωματικό δικαίωμα. Το υποκείμενο δικαίου είναι έμβιο και τα δικαιώματά του αφαιρούν από τον κυρίαρχο την εξουσία να το θανατώνει ή να το φυλακίζει χωρίς νόμιμη αιτιολογία. Η ζωή γίνεται στόχος της νομικής παρέμβασης και προστασίας, αλλά με δύο περιορισμούς: τα δικαιώματα του πολίτη είναι αρνητικά, ο νόμος, η γλώσσα του κράτους, απαγορεύει την κρατική παρέμβαση στη ζωή, δημιουργώντας ένα κύκλο ασφάλειας γύρω από το σώμα του υπηκόου. Το κράτος δεν δικαιούται να αφαιρέσει τη ζωή ή να περιορίσει τη φυσική και πνευματική κίνηση του πολίτη με λογοκρισία ή περιορισμό των συναθροίσεων και της έκφρασης. Οι εξουσίες αυτές ήταν συνώνυμες με την άσκηση κυριαρχίας στην περίοδο της απολυταρχίας. Δεύτερον, η ζωή είναι επιμερισμένη, προστατεύεται εκείνο το τμήμα της βιολογικής ύπαρξης που έχει δοθεί και «ανήκει» στον καθένα με τη γέννηση.
Η κλασική λειτουργία της κυριαρχίας στηρίζεται επομένως σε ένα δυαδικό σχήμα με την εξουσία από τη μία πλευρά και τον πληθυσμό από την άλλη. Η σχέση αυτή διαμεσολαβείται από τα ατομικά δικαιώματα και το δίκαιο που τα δημιουργεί και εφαρμόζει. Ο φιλελευθερισμός υποστηρίζει ότι το δίκαιο και η πολιτική, ο κανόνας και η εξαίρεση, το δέον και το ον εμφανίζονται ως δύο απολύτως αντιτιθέμενοι πόλοι. Η σχέση κράτους/πολίτη έχει επομένως μορφή μηδενικού συνόλου (zero sum game). Όσο περισσότερα τα δικαιώματα τόσο πιο περιορισμένη η εξουσία και το αντίθετο. Τα δικαιώματα αποτελούν περιορισμό της εξουσίας μέσω του δικαίου και περιορισμένες ελευθερίες του υπηκόου, σε ένα φαινομενικά παιχνίδι μηδενικού συνόλου.
Αλλά αυτή η δυαδική σχέση ανατράπηκε τον 19ο αιώνα από την βιοπολιτική που σταδιακά αντικαθιστά την κυριαρχία και αποτελεί το υπόβαθρο πάνω στο οποίο ασκούνται τα νομικά δικαιώματα. Από την άλλη πλευρά, όπως υποστηρίζει ο Foucault, η βιοεξουσία δημιουργεί και ασκείται επί ελεύθερων ατόμων που προωθούν τα συμφέροντα τους σε απόσταση από το κράτος. Η στρατηγική αυτή μεγαλώνει τους πόρους στη διάθεση του κράτους και της οικονομίας, αλλά λειτουργεί και νομιμοποιητικά για την κυβέρνηση που εμφανίζεται ως συνεργάτης και αρωγός του ατόμου.
Ανοσία αγέλης
Τέτοια ήταν η πολιτική της «ανοσίας της αγέλης» που επέβαλε στην αρχή της επιδημίας ο Boris Johnson στην Βρετανία. ν στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας την ήθελε να νοσήσει από τον ιό ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού και να αποκτήσει ανοσία. Ταυτόχρονα η κυβέρνηση ζητούσε από τις ευπαθείς ομάδες να μείνουν στα σπίτια τους. Όταν θα έρθουν σε επαφή με άλλους στο τέλος της απομόνωσης ο ιός θα έχει εξαφανιστεί σε μεγάλο βαθμό. Όπως αποκάλυψαν οι Sunday Times, o Dominic Cummings, ο πιο έμπιστος σύμβουλος του πρωθυπουργού, υποστήριξε σε κυβερνητική σύσκεψη στις αρχές Φεβρουαρίου, ότι για να δημιουργηθεί η ανοσία της αγέλης δεν έπρεπε να ληφθούν περιοριστικά μέτρα. «Αν αυτό σημαίνει ότι πολλοί μπορεί να πεθάνουν, τι να κάνουμε». H κυβέρνηση διέψευσε την εφημερίδα, αλλά αυτά που ακολούθησαν την επιβεβαιώνουν. Ο Johnson στην πρώτη του ανακοίνωση είπε το ανατριχιαστικό «πολλές οικογένειες θα χάσουν αγαπημένους τους πριν την ώρα τους», ενώ ο επιστημονικός σύμβουλος της κυβέρνησης δήλωνε ότι για να επιτευχθεί η ασυλία της αγέλης θα πρέπει να μολυνθεί το 60% του πληθυσμού. Όταν μια ομάδα επιδημιολόγων και στατιστικολόγων κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μια τέτοια πολιτική θα μπορούσε να οδηγήσει στον θάνατο μισό εκατομμύριο ανθρώπους, η αποδοκιμασία, οι διαμαρτυρίες από επιστήμονες, πολιτικούς και πολίτες έγιναν εκκωφαντικές. Η κυβέρνηση αναγκάστηκε να αλλάξει την πολιτική, αλλά το έκανε με μισή καρδιά. Σχολεία πανεπιστήμια, εστιατόρια και μπαρ έμειναν ανοιχτά μέχρι τις 21 Μαρτίου, δύο εβδομάδες αργότερα από όλα τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη.
Ο Johnson χρησιμοποίησε τον παραδοσιακό αντικρατισμό των Βρετανών, που θεμελιώθηκε τον 19ο αιώνα πριν από την καταστροφική νεοφιλελεύθερη στροφή του. Ήθελε να αποφύγει την βίαια υποχώρηση της οικονομίας από την αυστηρή επιβολή των περιορισμών και επένδυσε στην αγάπη της ελευθερίας του freeborn Englishman. Ήλπιζε ότι έτσι θα πετύχαινε την εθελοντική ανοσοποίηση του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού και θα διατηρούσε περισσότερο άπω τους Ευρωπαίους την λειτουργία της οικονομίας. Το μονότονο και φαρσικό σύνθημα Get Brexit done επαναλήφτηκε ως τραγωδία με την μορφή “θα καθαρίσουμε γρήγορα από τον ιό”. Ο αντι-Ευρωπαισμός αφέθηκε να αιωρείται με την κατηγορία του κίτρινου τύπου ότι ο Γάλλος διαπραγματευτής Barniet μόλυνε τον Johnsoν. Αλλά η ανοσία της αγέλης θα οδηγούσε στον θάνατο εκατοντάδες χιλιάδες από όσους θα μολύνονταν στην προσπάθεια ανοσοποίησης του πληθυσμού. Οι επιστήμονες και οι πολίτες που αντιστάθηκαν στις επιστημονικές αλήθειες των συμβούλων της εξουσία αναγκάζοντας την να αλλάξει πολιτική άσκησαν αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «βιοπολιτική αντίσταση». Αλλά οι περιορισμοί επιβλήθηκαν σταδιακά, η αστυνομία δεν ανέλαβε στην αρχή την επίβλεψη των μέτρων και η επιδημία γιγαντώθηκε και έφτασε μέχρι τον διάδοχο του θρόνου, τον πρωθυπουργό, τον υπουργό υγείας και τον Cummings. Είχαμε δηλαδή ένα συνδυασμό του κλασικού κυρίαρχου που αφαιρεί ζωή με τον βιοπολιτικό που την διαχειρίζεται. Η ανοσοασυλία εμφανίζει την αποκρουστική της μορφή.
Βιοπολιτική και θανατοπολιτική
Κατά τον Foucault, ο κυρίαρχος μέχρι τον 19ο αιώνα αφαιρούσε ζωή και άφηνε τους ανθρώπους να ζήσουν. Στην εποχή της βιοπολιτικής συνιστά την ζωή και αφήνει τους ανθρώπους να πεθάνουν. Αλλά η λογική του Ηγεμόνα που παίρνει ζωές διατηρήθηκε. Η στενή σχέση μεταξύ πολιτικής και βιολογίας είναι σαφής στην ευγονική και την πιο απάνθρωπη μορφή της, τον ναζισμό. Η βιοπολιτική είτε παράγει υποκειμενικότητα είτε παράγει θάνατο. Στους αιματηρούς πολέμους και τις γενοκτονίες του προηγούμενου αιώνες η ισορροπία έχει ανατραπεί αμετάκλητα – προς το θάνατο. Στόν πόλεμο της ανεξαρτησίας του Πακιστάν, στρατιώτες βίασαν εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες από το Μπάνγκλαντες για να βάλουν το σπέρμα του «καθαρού» Ισλάμ σε πληθυσμούς που είχαν μολυνθεί από τον Ινδουισμό. Το ίδιο έκανσν στον πόλεμο της Ρουάντα οι Χούτου σε γυναίκες Τούτσι, και στην Γιουγκοσλαβίας οι Σέρβοι σε Βόσνιες. Στο ολοκαύτωμα η ζωή οδηγεί στον θάνατο, στην γενετική εθνοκάθαρση ο θάνατος και η βία οδηγούν σε νέα ζωή.
Σε πρόσφατη δήλωση του για την πανδημία ο Esposito τονίζει ότι όλες οι πολιτικές συγκρούσεις σήμερα έχουν στο επίκεντρο την σχέση μεταξύ πολιτικής και βιολογικής ζωής. «Η ‘ιατρικοποίηση’ της πολιτικής, που φαινομενικά έχει απαλλαγεί από ιδεολογικούς περιορισμούς, την δείχνει όλο και περισσότερο αφοσιωμένη στη ‘θεραπεία’ των πολιτών από κινδύνους για τους οποίους συχνά είναι η διαμαρτυρίδια υπεύθυνη. Από την άλλη παρατηρούμε την πολιτικοποίηση της ιατρικής, που ασκεί καθήκοντα κοινωνικού ελέγχου που δεν της ανήκουν – γεγονός που εξηγεί τις εξαιρετικά ετερογενείς εκτιμήσεις που κάνουν οι ιολόγοι σχετικά με τη φύση και τη βαρύτητα του κορονoϊού.» Στην περίπτωση της Βρετανίας ή της Σουηδίας, η δημιουργία ανοσίας για τον πληθυσμό (η διαχείριση της ζωής) οδηγεί σε απώλεια της ασυλίας (του ατομικού δικαιώματος στη ζωή) και στον θάνατο άλλων.