*Κώστας Δουζίνας, Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
Η πανδημία του κοροναϊού και τα μέτρα έκτακτης ανάγκης που υιοθέτησαν οι κυβερνήσεις επιβάλλουν την αυστηρότερη δυνατή πειθάρχηση της συμπεριφοράς και εκτεταμένο έλεγχο όλων των πλευρών της ζωής. Εντατικοποιούν σε πρωτοφανή βαθμό την άσκηση εξουσίας που ονομάστηκε βιοεξουσία και επιτελείται μέσω των στρατηγικών της βιοπολιτικής. Στον βιοπολιτικό καπιταλισμό, που ανάλυσε πρώτος ο Michel Foucault, η άσκηση εξουσίας από τον 19ο αιώνα και μετά δεν επικεντρώνεται στη διαχείριση και κατεύθυνση των ατομικών συμπεριφορών αλλά στον έλεγχο της βιολογικής ζωής. Πολιτικές για τη δημόσια υγεία, την παιδεία, το ρίσκο και την ασφάλιση, τη σεξουαλικότητα και τη γονιμότητα, τη μετανάστευση εφαρμόζονται με στόχο τη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού και αυξάνουν τις ατομικές γνώσεις και σωματικές δεξιότητες. Η βιοπολιτική ελέγχει τη ζωή και τις βιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου και εξασφαλίζει ότι ρυθμίζονται και πειθαρχούν. Εκτείνεται από τα βάθη της συνείδησης, στα σώματα του πληθυσμού και στη στοχοποίηση κοινωνικών ομάδων βάσει χαρακτηριστικών όπως το φύλο, η φυλή η ηλικία, το επάγγελμα ή η εθνότητα. Οι κατηγορίες αυτές τα ομογενοποιούν, περιορίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και επιτρέπουν την εφαρμογή πολιτικών κλίμακας. Το οπλοστάσιο περιλαμβάνει προβλέψεις, στατιστικούς υπολογισμούς, χρήση αλγορίθμων και άλλα μέτρα που ως μηχανισμοί ελέγχου επιβάλλονται στο στοιχείο της τυχαιότητας που υπάρχει σε κάθε ζώντα πληθυσμό έτσι ώστε να βελτιώνεται η ζωή. Η βιοπολιτική αποτελεί τον γενικό τρόπο άσκησης της εξουσίας στον ύστερο καπιταλισμό. Και την περίοδο της επιδημίας η άσκηση της πολιτικής επί της ζωής γίνεται ολοφάνερη. Πως φτάσαμε εδώ;
Βιοπολιτική και φιλελελευθερισμός
Το κεντρικό κράτος εμφανίστηκε στον 16ο αιώνα και πρώτη δουλειά του ήταν να αναπτύξει έναν παραγωγικό και ευμετάβλητο πληθυσμό για να επανδρώσει τους στρατούς, τη διοίκηση και εν ευθέτω χρόνω τα εργοστάσια. Όταν οι φτωχοί αγρότες έχασαν την χρήση της γης που καλλιεργούσαν κινήθηκαν προς τα αστικά κέντρα και τις βιομηχανικές ζώνες και έγιναν η μάζα ή ο όχλος, ο μεγάλος τρόμος της ανερχόμενης αστικής τάξης. Ο φόβος της λαϊκής αντίστασης και της επανάστασης οδήγησε στην εμφάνιση του raison d’etat, της απολυταρχικής λογικής που δημιούργησε τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη. Οι θεωρίες του φυσικού δικαίου και του κοινωνικού συμβολαίου του 17ου αιώνα ήταν μια αντίδραση στην απόλυτη εξουσία του κράτους. Για τον Hobbes, τον Locke και τον Rousseau, η κρατική εξουσία θεμελιώνεται στη συναίνεση των υπηκόων, είτε μέσω ενός αρχικού κοινωνικού συμβολαίου είτε μέσω της συνεχώς ανανεούμενης νομιμοποίησης της δημοκρατίας. Οι περιορισμοί της κυβέρνησης επομένως οργανώνονται από τον ίδιο τον κρατικό λόγο. Σκοπός τους ήταν η δημιουργία μιας νομικά εγγυημένης κόκκινης γραμμής προστασίας των υπηκόων που το κράτος δεν θα μπορεί να παραβιάσει. Στο πλαίσιο αυτό, οι αντιστάσεις κατά της κρατικής εξουσίας χρησιμοποιούσαν τους περιορισμούς του δικαίου και των δικαιωμάτων.
Η κλασική λειτουργία της κυριαρχίας στηρίζεται επομένως σε ένα δυαδικό σχήμα με την εξουσία από τη μία πλευρά και τον πληθυσμό από την άλλη. Η σχέση αυτή διαμεσολαβείται από τα ατομικά δικαιώματα και το δίκαιο που τα δημιουργεί και εφαρμόζει. Η φιλελευθερισμός υποστηρμε λοιπόν στο προσφυγικό/μετανaαι γιίζει ότι το δίκαιο και η πολιτική, ο κανόνας και η εξαίρεση, το δέον και το ον εμφανίζονται ως δύο απολύτως αντιτιθέμενοι πόλοι. Η σχέση κράτους/πολίτη έχει επομένως μορφή μηδενικού συνόλου (zero sum game). Όσο περισσότερα τα δικαιώματα τόσο πιο περιορισμένη η εξουσία και το αντίθετο. Τα δικαιώματα αποτελούν περιορισμό της εξουσίας μέσω του δικαίου και περιορισμένες ελευθερίες του υπηκόου, σε ένα φαινομενικά παιχνίδι μηδενικού συνόλου.
Αλλά όπως εξηγήσαμε σε προηγούμενα άρθρα (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/235354_katastasi-ektaktis-anagkis https://douzinas.gr/η-βιοπολιτική-της-επιδημίας-1/), αυτή η δυαδική σχέση ανατράπηκε τον 19ο αιώνα από την βιοπολιτική που σταδιακά αντικαθιστά την κυριαρχία και αποτελεί το υπόβαθρο πάνω στο οποίο ασκούνται τα νομικά δικαιώματα. Αυτό αλλάζει με την άνοδο και επικράτηση της φιλελεύθερης πολιτικής οικονομίας. Ο Smith, ο Ricardo, ο Malthus και ο ωφελιμισμός δημιούργησαν μια νέα μορφή ορθολογισμού. Για τους Άγγλους φιλελεύθερους, η αγορά είναι ο χώρος όπου ο κυρίαρχος πρέπει να αφήσει τη φύση να ακολουθήσει τη δική της πορεία και νόμους. Η αγορά ακολουθεί αυτόματους μηχανισμούς που αν ελεγχθούν ή τροποποιηθούν μπορεί να σταματήσουν να λειτουργούν. Η εξουσία λοιπόν αλλάζει σταδιακά για να δημιουργήσει τη μικρή κυβέρνηση, το «κ χρησιμότητα. Τόσο η Bnονομικούς Οι ράτος-νυχτοφύλακα». Η ελεύθερη δράση του πολίτη αποτελεί τον καλύτερο τρόπο ενδυνάμωσης του κράτους. Θεμέλιο στην νέα αυτή κοινωνική οργάνωση δεν είναι το υποκείμενο του δικαίου, αλλά ένα νέο υποκείμενο συμφερόντων, ο homo oeconomicus.
Το νέο κράτος αντιμετωπίζει τον πληθυσμό όχι ως συλλογικότητα ή ως σύνολο προσώπων με δικαιώματα, αλλά ως οικονομικά ενεργά άτομα. Στη φιλελεύθερη μορφή αυτοπεριορισμού της κυβέρνησης, τα όρια της δεν είναι αποκλειστικά νομικά, αλλά πραγματικά. Ακολουθούν την οικονομική λογική και τους υπολογισμούς του homo oeconomicus. Και καθώς η μορφή του δικαιώματος έχει αποκτήσει κεντρικό ρόλο στην οργάνωση της κοινωνίας, μετατρέπεται από φυσικό δικαίωμα σε δικαίωμα που θεμελιώνεται στη χρησιμότητα. Για τον Bentham, τα φυσικά δικαιώματα είναι «ανοησίες, ανοησίες σε ξυλοπόδαρα, σαν τις μάγισσες και τους μονόκερους του Μεσαίωνα». Τα δικαιώματα επομένως πρέπει να προστατεύουν τα ατομικά συμφέροντα και εγγράφονται στην κρατική λογική που αναλαμβάνει τον συντονισμό τους.
Η ελευθερία δεν αποτελεί πιά αποκλειστικά άσκηση βασικών δικαιωμάτων. Ελευθερία είναι η αυτονομία των υπηκόων που ακολουθούν τα συμφέροντα τους, υπηρετώντας έτσι και το συμφέρον του κράτους. Δουλειά της κυβέρνησης είναι να δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον για την άσκηση και τον συντονισμό των ιδιωτικών συμφερόντων. Ο οικουμενικός ορθολογισμός του διαφωτισμού υποχωρεί καθώς για τη βρετανική εμπειρική φιλοσοφία το συμφέρον είναι μια ατομική επιλογή που διέπεται από την υποκειμενική βούληση. Συνδυάζονται έτσι δύο διαφορετικές μορφές εξουσίας: η κρατική κυριαρχία και η κυβερνησιμότητα, η πειθάρχηση και η βιοεξουσία. Η κυβερνησιμότητα ασχολείται με τη βιολογική ύπαρξη των ανθρώπων που ως βιολογικό φαινόμενο είναι ανοικτή στην τυχαιότητα, την ενδεχομενικότητα, τις έκτακτες συνθήκες, παρά τις προσπάθειες να ρυθμιστεί και να ελαχιστοποιηθεί το απρόβλεπτο. Η ζωή του πληθυσμού ποσοστικοποιείται αλλα ο φυσικός της χαρακτήρας με τις πολλές μεταβλητές δεν είναι ούτε πλήρως διαφανής ούτε απόλυτα διαχειρίσιμος από την κρατική κυριαρχία.
H ανάλυση του Foucault βοηθάει στην κατανόηση της σημερινής μας σκληρής πραγματικότητας. Στα μέτρα των κυβερνήσεων έχουμε τον ισχυρότερο συνδυασμό κυριαρχίας και βιοεξουσίας. Η κυριαρχία ασκεί την απαράβατη εξουσία της να επιβάλλει την κατάσταση εξαίρεσης, καταργώντας ή περιορίζοντας όλα τα ατομικά δικαιώματα και τις εγγυήσεις ελευθερίας του αστικού κράτους αλλά και τη θεμελιώδη ανάγκη μεγάλου μέρους του πληθυσμού για δουλειά και βασικό εισόδημα. Όμως, το κάνει στην υπηρεσία της βιοπολιτικής για να υπερασπίσει τη ζωή του πληθυσμού και όχι τις ζωές και τα δικαιώματα του κάθε πολίτη. Οι ανάγκες της ζωής ξυπνούν και κινητοποιούν τις πιο δρακόντειες εξουσίες της κυριαρχίας. Η βιοεξουσία αποτελεί το υπόστρωμα πάνω στο οποίο σε κανονικές συνθήκες λειτουργεί η εξουσία και ασκούνται τα δικαιώματα. Στην κατάσταση εξαίρεσης, η βιοεξουσία μπαίνει στην πρώτη γραμμή και χρησιμοποιεί την κυριαρχία για να πετύχει τους σκοπούς της.
Το βλέπουμε στα μέτρα που υιοθετούν οι κυβέρνήσεις. Έχουν δύο κοινά. Για να δημιουργήσουν ανοσία καταργούν την προστασία, την ασυλία, των πολιτών. Δεύτερο και στην κανονικότητα και στην κατάσταση εξαίρεσης, τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα υποτάσσονται στο θεμελιώδες δικαίωμα της ιδιοκτησίας. Όταν η καπιταλιστική κερδοφορία απαιτεί δημοσιονομικούς περιορισμούς ή απολύσεις, τα δικαιώματα στα βασικά κοινωνικά αγαθά αναστέλλονται.
Στην Ελλάδα, η ανεπαρκής οικονομική υποστήριξη των ανέργων, των απόρων, των εργαζόμενων που απολύονται και των αυτο-απασχολούμενων δείχνει την εσωτερική σχέση εξουσίας και καπιταλισμού. Η βιοπολιτική λειτουργία της εξουσίας φαίνεται στην απόφαση ελεύθεροι επαγγελματίες που τώρα δεν έχουν δουλειά να πάρουν αντί οικονομικής ενίσχυσης εκατό ώρες τηλε-κατάρτισης σε ψηφιακά και τεχνολογικά εργαλεία. Ενώ το βασικό πρόβλημα του κάθε εργαζόμενου και επαγγελματία είναι η υλική επιβίωση, η κυβέρνηση ενδιαφέρεται να βελτιώσει τις δεξιότητες της ομάδας, αδιαφορώντας για τα μέλη της. Ένα άλλο χαρακτηριστικό μέτρο είναι η υποχρέωση να πάρουν οι πολίτες ηλεκτρονική άδεια στο κινητό τους για να βγουν από το σπίτι τους. Έτσι το κράτος αποκτά τα προσωπικά στοιχεία και μπορεί να παρακολουθεί τις κινήσεις και την δραστηριότητα της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Η βιοπολιτική ασκείται μαζικά σε πληθυσμούς. Με τον ίδιο μαζικό τρόπο θα γίνεται και η επιτήρηση. Λέγανε ότι η εισαγωγή του καπιταλισμού στην Κίνα θα οδηγούσε στην δημοκρατία. Όπως είχαμε προειδοποιήσει είναι πιο πιθανό ο δυτικός καπιταλισμός να εισάγει τον Κινέζικο απολυταρχισμό.
Τα δικαιώματα των κυβερνούμενων
Ο συνδυασμός κυριαρχίας και βιοεξουσίας σημαίνει ότι τα δικαιώματα, τα καθήκοντα και οι νομικοί θεσμοί της αστικής κοινωνίας δεν είναι αποκλειστικά όπλα για την προστασία των ατόμων. Αποτελούν ταυτόχρονα βασικά εργαλεία στην οργάνωση του λόγου και των πρακτικών της εξουσίας. «Η νομική μορφή που εξασφάλιζε ένα σύστημα δικαιωμάτων υποστηριζόταν από τους μικροσκοπικούς, καθημερινούς, φυσικούς μηχανισμούς της κυβερνησιμότητας που ονομάζουμε βιοεξουσία», γράφει ο Foucault. Η έντονη χρησιμοποίηση των πειθαρχικών μηχανισμών αποτελεί τη «σκοτεινή πλευρά» της θέσπισης ενός «τυπικού πλαισίου ισονομίας» από την πολιτική κυριαρχία. Στις διαλέξεις του 1976, ο Foucault υποστηρίζει ότι η νομικοπολιτική θεωρία της κυριαρχίας που επικράτησε στην Ευρώπη από τον Μεσαίωνα και μετά λειτουργούσε όχι μόνο ως μέσο αλλά και ως απόκρυψη των μηχανισμών της πολιτικής κυριαρχίας
Μπορούν τα νομικά και ανθρώπινα δικαιώματα να χρησιμοποιηθούν σήμερα ως βιοπολιτική προστασία από τους πολίτες; Ο ατομισμός των ατομικών δικαιωμάτων κινείται σε διαφορετική κατεύθυνση από την βιοπολιτική. Τα σύγχρονα κράτη επεμβαίνουν, ελέγχουν και βελτιώνουν πληθυσμούς, ντόπιους ή μετανάστες. Στο προσφυγικό/μεταναστευτικό έχουμε δύο διαφορετικές λογικές. Η εξατομικευμένη αίτηση ασύλου είναι κεντρικό συστατικό των νομικών δικαιωμάτων. Η βιοπολιτική ασχολείται με πληθυσμούς. Η πρώτη θεωρεί τα ατομικά δικαιώματα περιορισμό, εκλογίκευση και νομιμοποίηση της κυριαρχίας. Είναι η άποψη της φιλελεύθερης νομικής φιλοσοφίας. Όπως έλεγε ο Foucault, στο συνταγματικό δίκαιο το κεφάλι του βασιλιά δεν έπεσε ακόμη, δηλαδή οι φιλελεύθεροι ασχολούνται αποκλειστικά με το δίπολο κυρίαρχος-δικαιώματα. Η δεύτερη αναγνωρίζει ότι οι κοινωνικές πολιτικές εφαρμόζονται σε ομάδες και τάξεις, το υποκείμενο τους είναι συλλογικό. Τα ανθρώπινα δικαιώματα λειτουργούν ως εν δυνάμει περιορισμοί στην εξουσία. Το κοινωνικό κράτος η μεγαλύτερη επιτυχία της θετικής βιοπολιτικής που ταυτόχρονα όμως αδιαφορεί για τα νομικά δικαιώματα των προσφύγων.
Η συνύπαρξη κυριαρχίας και βιοπολιτικής αποτελεί βασική πτυχή της προσέγγισης του Foucault. Στο «Για την υπεράσπισης της κοινωνίας (Society must be defended)», ο Foucault υποστηρίζει ότι απέναντι στη βιοεξουσία χρειαζόμαστε μια νέα μορφή δικαιώματος που πρέπει να αποστασιοποιηθεί και από την πειθάρχηση και από την κυριαρχία. «Δεν μπορούμε να περιορίσουμε την πειθαρχική εξουσία χρησιμοποιώντας την κυριαρχία. Χρειαζόμαστε είναι ένα νέο είδος δικαιώματος». Αυτό είναι το «δικαίωμα των κυριαρχούμενων», ένα «αντι-πειθαρχικό δικαίωμα». Δεν εκφράζει ούτε ενισχύει τη σχέση κυρίαρχου και υποκειμένου, αλλά την «ανεξαρτησία των κυβερνούμενων». Υποστηρίζοντας τους Βιετναμέζους boat people που έφευγαν με πλοιάρια από τη χώρα τους το 1981, ο Foucault λέει ότι η κοινότητα των κυβερνωμένων, που είναι παγκόσμια και όχι μόνο εθνική, έχει καθήκον να παρεμβαίνει, όταν παραβιάζονται τα δικαιώματα κάποιων. Τα «δικαιώματα» αυτά αποτελούν άμυνα κατά της εξουσίας, αλλά αντίθετα από τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι ούτε φυσικά, ούτε έξω από την ιστορία, ούτε αναπαλλοτρίωτα. Δεν αντλούν την δύναμή τους από τον κυρίαρχο και το μονοπώλιο βίας του. Αντίθετα παράγονται σε συγκεκριμένες ιστορικές στιγμές από συλλογικότητες των κυριαρχούμενων και χρησιμοποιούνται στρατηγικά, όταν οι άνθρωποι εξεγείρονται και προσπαθούν να αμυνθούν.
Τι μπορούμε να κάνουμε σήμερα
Τι είδους δικαιώματα έχουν οι πολίτες στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης που ζούμε σήμερα; Όχι βέβαια ανθρώπινα δικαιώματα που από την πρώτη μέρα καταργήθηκαν όπως έγινε νωρίτερα και για τους πρόσφυγες. Μπορούμε όμως να ασκήσουμε το δικαίωμα των κυβερνούμενων. Το κάναμε στις αντιστάσεις του 2010-5 και στις πολύμορφα κινήματα αλληλεγγύης στα θύματα της κρίσης στους κοινωνικά περιθωριοποιημένους και τους πρόσφυγες.
Ως κοινωνικό σύνολο πρέπει να απαιτήσουμε τη μεγαλύτερη δυνατή διαφάνεια για τα στοιχεία που διαμορφώνουν τις πολιτικές της κυβέρνησης.
Πρέπει να απαιτήσουμε την πλήρη οικονομική υποστήριξη του συστήματος υγείας και του υγειονομικού προσωπικού που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή και διακινδυνεύει τη ζωή του.
Πρέπει να απαιτήσουμε την προμήθεια των απαραίτητων μέσων προστασίας του υγειονομικού και διοικητικού προσωπικού των νοσοκομείων.
Πρέπει να απαιτήσουμε την αγορά των τεστ που χρειάζονται για τον μεγαλύτερο δυνατό έλεγχο της επιδημίας.
Πρέπει να απαιτήσουμε την επίταξη όλων των ιδιωτικών επιχειρήσεων υγείας και την ένταξη τους στο εθνικό σύστημα όπως έκαναν πολλά ευρωπαϊκά κράτη.
Πρέπει να απαιτήσουμε την κρατική παροχή ενός βασικού εισοδήματος που θα επιτρέψει την επιβίωση σε όλους. Το έκανε η Βρετανία, η μητέρα του νεοφιλελευθερισμού, αλλά δεν το κάνουν οι Έλληνες μαθητευόμενοι μάγοι.
Αλλά πρεπει να διαμαρτυρηθούμε για την παραβίαση όλων των βασικών ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων και τον περιορισμό της δημοκρατίας. Χρειάζονται τα μέτρα για την καταπολέμηση της επιδημίας αλλά χρειάζεται επίσης να θυμίζουμε συνεχώς στην εξουσίας ότι δεν δικαιούται να εισάγει τέτοια μέτρα ούτε να τα επεκτείνει μετά την λήξη της κατάστασης ανάγκης. Δεν ζητάμε τώρα την αναστολή των μέτρων αλλά και δεν σταματάμε να τονίζουμε την βαθιά τους παραβατικότητα. Όπως λέει ο Φουκώ, «δικαιούμαι να υπερασπιστώ τον εαυτό μου όχι επειδή υπάρχουν νόμοι και δικαιώματα. Επειδή υπερασπίζομαι τον εαυτό μου υπάρχουν δικαιώματα και με σέβεται ο νόμος. Η δυναμική της άμυνας δίνει αξία στο δίκαιο και τα δικαιώματα. Το δικαίωμα υπάρχει μόνο λόγω της επίκλησής του».
Πώς θα οργανωθούν οι βιοπολιτικές εκστρατείες των κυριαρχούμενων; Έχουμε ένα εξαιρετικό παράδειγμα από την οργάνωση δικτύων αλληλεγγύης, μέριμνας και ενημέρωσης την περίοδο της επιδημίας του AIDS. Μέλη της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας και αλληλέγγυοι βοήθησαν τους άρρωστους και τους οροθετικούς και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην υπεράσπιση τους και την αποδαιμονοποίηση της ασθένειας και της κοινότητας. Το ίδιο έκαναν και οι αλληλέγγυοι προς τους πρόσφυγες από το 2015 και μετά. Στο Λονδίνο που βρίσκομαι δίκτυα μέριμνας και αλληλεγγύης από τα κάτω σε κάθε γειτονιά οργανώνουν την προμήθεια φαγητού και συναισθηματικής βοήθειας προς ευάλωτους συνανθρώπους μας. Το ίδιο φαντάζομαι συμβαίνει και στην Ελλάδα.
Μας δίνουν ένα σημαντικό μάθημα. Μια και δεν υπάρχει αυτή την στιγμή τρόπος για οργάνωση φυσικής αντίστασης στους δρόμους, οργανώνουμε εκστρατείες στο διαδίκτυο και στα παράθυρα για να πιέσουμε την κυβέρνηση και δίκτυα μέριμνας, φροντίδας και αλληλεγγύης. Το βιοπολιτικό δικαίωμα στην ζωή πρέπει να μπει πάνω από τα συμφέροντα της ιδιοκτησίας. Το ίδιο με το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα του πολίτη που προστατεύει τους πολίτες. Αποφεύγουμε λοιπόν να δίνουμε προσωπικά δεδομένα στο κράτος εκτός αν είναι απολύτως απαραίτητο.
Οι ομάδες που χτυπιούνται ιδιαίτερα πρέπει να οργανώσουν διαδικτυακές εκστρατείες για να ενημερώσουν τους πολίτες και να απαιτήσουν την προστασία του εισοδήματος και της ζωής τους. Τέλος, μια και είμαστε ακόμη σε δημοκρατία, πρέπει να ενημερώνεται συνεχώς η αντιπολίτευση και οι επαγγελματικοί φορείς και να ζητείται η γνώμη και συμφωνία τους για τα μέτρα. Εφ’ όσον αναστάλθηκαν όλα τα δικαιώματα ας διατηρήσουμε τις βασικές εγγυήσεις της δημοκρατίας. Είναι ο μόνος τρόπος για να μη μεταβάλλει ο κυρίαρχος την βιοπολιτική εξαίρεση σε αυταρχική κανονικότητα.
Βρισκόμαστε σε σημείο ακραίου σκότους αλλά και εξαιρετικής διαύγειας. Σκοτάδι γιατί δεν ξέρουμε από πού θα έρθει το φως. Διαύγεια γιατί ξέρουμε ότι πρέπει να έχουμε το θάρρος να ξεκινήσουμε από την αρχή. Να εγκαταλείψουμε κάθε δογματισμό και να αμφισβητήσουμε όλες τις αρχές που οδήγησαν στην σημερινή καταστροφή. Βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν. Πρέπει να οικοδομήσουμε μια νέα πολιτική σκέψη, μια νέα πολιτική φαντασία που θα μας δώσει ένα νέο όραμα για το μέλλον.