Από τον Μπαράκ Ομπάμα μέχρι τον Αλέξη Τσίπρα και από το ΔΝΤ μέχρι την Ευρωπαϊκή Αριστερά, η διεύρυνση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων φαίνεται να είναι το στοιχείο στο οποίο συγκλίνουν οι ανησυχίες θεωρητικών, πολιτικών, διεθνών οργανισμών και κομμάτων που, κατά τα λοιπά, ελάχιστα πράγματα τους ενώνουν. Σε αδρές γραμμές, η μια πλευρά ανησυχεί κυρίως για την επίπτωση των ανισοτήτων στην οικονομική μεγέθυνση, ενώ η Αριστερά βρίσκει το νόημα της ύπαρξής της στην επιδίωξη της ισότητας σε αδιάσπαστη συνύπαρξη με την ελευθερία.
Η αναζήτηση προοδευτικών απαντήσεων στην εκρηκτική διεύρυνση των ανισοτήτων που έχει προκαλέσει η κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού παγκόσμια και ειδικά στην ευρωπαϊκή ενοποίηση είναι το αντικείμενο της έκδοσης που έχει επιμεληθεί η καθηγήτρια Οικονομικών του Παντείου Πανεπιστημίου, πρώην διοικήτρια του ΟΑΕΔ, Μαρία Καραμεσίνη.
Στην έκδοση συγκεντρώνονται κείμενα 24 Ελλήνων και Ευρωπαίων ακαδημαϊκών, πολιτικών, βουλευτών και ευρωβουλευτών της Αριστεράς και των Πρασίνων που συμμετείχαν στο Διεθνές Συνέδριο για τις ανισότητες, το οποίο διοργάνωσε το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς τον Νοέμβριο του 2017. Η Μαρία Καραμεσίνη, που είναι και μέλος του Δ.Σ. του Ινστιτούτου, μιλά στην «Εφ.Συν.» για τη συμβολή του βιβλίου στη συζήτηση για τις ανισότητες.
• Το βιβλίο εξετάζει το φλέγον ζήτημα των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων στην Ελλάδα, την Ευρώπη, τον κόσμο. Ποια είναι η ιδιαίτερη συνεισφορά του στον δημόσιο διάλογο για το θέμα;
Οι τεράστιες ανισότητες που γέννησε ο νεοφιλελεύθερος χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός, ιδιαίτερα μετά την παγκόσμια επικράτησή του τη δεκαετία του 1990, ορίζουν σήμερα στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες το σύγχρονο «κοινωνικό πρόβλημα», που αποτελεί πρωτίστως πολιτικό ζήτημα. Η ιδιαίτερη συνεισφορά του βιβλίου είναι ο συνδυασμός επιστημονικής ανάλυσης και πολιτικοποίησης των αιτίων της διεύρυνσης των ανισοτήτων τις τελευταίες δεκαετίες. Ο τόμος εξετάζει πολλά είδη και διαστάσεις των ανισοτήτων και οργανώνεται γύρω από μεγάλες θεματικές ενότητες: ανισότητες πλούτου και εισοδήματος, ανισότητες στην αγορά εργασίας, ανισότητες φύλου και διαγενεακές, οι επιπτώσεις της κρίσης και της λιτότητας στα μεσαία στρώματα στη Νότια Ευρώπη, η νεοφιλελεύθερη ευρωπαϊκή ενοποίηση και οι ανισότητες εντός της Ε.Ε. Σε κάθε ενότητα, εκτός από τους παράγοντες που προσδιορίζουν τις εξελίξεις των ανισοτήτων, συζητιούνται προοδευτικές κατευθύνσεις και προτάσεις πολιτικής για τον περιορισμό τους.
Η καταπολέμηση των ανισοτήτων αποτελεί σήμερα μια από τις σημαντικότερες πολιτικές προκλήσεις για τις προοδευτικές δυνάμεις στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, στην προσπάθειά τους να αναπτύξουν ένα εναλλακτικό ηγεμονικό σχέδιο απέναντι στη νεοφιλελεύθερη ευρωπαϊκή ενοποίηση και παγκοσμιοποίηση.
• Για τις ανισότητες, όμως, προειδοποιούν από τη σκοπιά τους τα τελευταία χρόνια και νεοφιλελεύθερης οπτικής οργανισμοί, όπως ο ΟΟΣΑ και το ΔΝΤ; Ποια είναι προσέγγιση και τα κίνητρά τους; Γιατί τους ανησυχούν οι ανισότητες;
Από το 2015 και ύστερα, ο ΟΟΣΑ και το ΔΝΤ ανησυχούσαν για την επίπτωση των ανισοτήτων, μέσω της μειωμένης κατανάλωσης των φτωχών νοικοκυριών, στην καθήλωση των αναπτυγμένων καπιταλιστικών οικονομιών σε χαμηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης. Η εκλογική επιτυχία των Εργατικών στη Βρετανία το 2017, η άνοδος της επιρροής του Σάντερς στις ΗΠΑ και το κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων στη Γαλλία πρόσθεσαν στους οργανισμούς αυτούς και πολιτικές ανησυχίες. Φοβήθηκαν τη λαϊκή κατακραυγή εναντίον τους, λόγω των νεοφιλελεύθερων πολιτικών που σύστηναν και επέβαλλαν επί δεκαετίες στα κράτη – μέλη τους. Αυτό δείχνει και η εκδήλωση-σόου που διοργάνωσε φέτος τον Απρίλιο το ΔΝΤ με τίτλο «Οι ανισότητες μετρούν. Πώς να εξασφαλίσουμε ότι η οικονομική μεγέθυνση ωφελεί τους πολλούς και όχι τους λίγους», αντιγράφοντας τις πολιτικές αιχμές των Κόρμπιν και Σάντερς!
• Και η κατάσταση με τις ανισότητες στην Ελλάδα, έπειτα από μια δεκαετία κρίσης και φτωχοποίησης; Πώς θα την περιγράφατε;
Οι οικονομικές ανισότητες πριν από την κρίση ήταν στην Ελλάδα από τις υψηλότερες στην Ε.Ε. Η μαζική ανεργία και η φτώχεια κατά τη διάρκεια της κρίσης τις οδήγησαν σε έκρηξη. Αντίθετα οι περικοπές και οι θεσμικές αλλαγές των μνημονίων συμπίεσαν την ψαλίδα μισθών και συντάξεων μαζί με τη μείωση των κατώτατων ορίων. Η συγκριτική θέση των νέων στην αγορά εργασίας χειροτέρευσε, οι ανισότητες φύλου στην αγορά εργασίας μειώθηκαν λόγω μεγαλύτερης επιδείνωσης της κατάστασης των ανδρών, ενώ οι ανισότητες φύλου στη μη αμειβόμενη εργασία αυξήθηκαν. Η κοινωνική πολιτική των κυβερνήσεων ΣΥΡΙΖΑ στην Υγεία, στην Πρόνοια και στη φροντίδα, καθώς και η πολιτική απασχόλησης των ανέργων έδωσαν προτεραιότητα στους πιο αδύναμους, μειώνοντας τις κοινωνικές ανισότητες. Αντίθετα, τα μέχρι τώρα δείγματα γραφής της πολιτικής της κυβέρνησης της Ν.Δ. δείχνουν ότι πάμε προς την αντίθετη κατεύθυνση, δηλ. αύξησης των ανισοτήτων.
• Κλιματική κρίση, προσφυγικά και μεταναστευτικά ρεύματα, η λεγόμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Ποια κατά τη γνώμη σας θα είναι η αντανάκλαση αυτών των τάσεων στο πεδίο των ανισοτήτων;
Τα προσφυγικά και μεταναστευτικά ρεύματα είναι μια μόνιμη πηγή τροφοδότησης των ανισοτήτων στις χώρες υποδοχής και θα συνεχιστούν. Είναι πάντως σίγουρο ότι οι κλιματικοί πρόσφυγες από τον παγκόσμιο Νότο στον παγκόσμιο Βορρά θα αυξηθούν τα επόμενα χρόνια και ενδέχεται να προκαλέσουν νέα προσφυγική κρίση. Η κλιματική κρίση γέννησε δύο διαφορετικές έννοιες κοινωνικής δικαιοσύνης: τη «δίκαιη μετάβαση», δηλαδή να ληφθούν υπόψη και να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις της μετάβασης σε όλες τις ομάδες του πληθυσμού, και την «κλιματική δικαιοσύνη», δηλαδή να παρθούν μέτρα υπέρ των πιο αδύναμων. Εάν δεν ικανοποιηθούν οι παραπάνω προϋποθέσεις, η επίτευξη του νέου στόχου της Ε.Ε. για μηδενισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου το 2050 θα προκαλέσει νέες ανισότητες μεταξύ και εντός κρατών. Οσον αφορά την «τέταρτη βιομηχανική επανάσταση», χρειάζεται άνοδος του γενικού εκπαιδευτικού επιπέδου και μεγάλες αλλαγές στα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης και στον χρόνο εργασίας, ώστε να αποφευχθεί η αύξηση των ανισοτήτων ως προς την πρόσβαση στην εργασία.
• Είναι εφικτό η Αριστερά και οι προοδευτικές δυνάμεις να αμφισβητήσουν με ένα δικό τους πολιτικό σχέδιο την ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού; Τι ρόλο έχει το θέμα των ανισοτήτων στο σχέδιο αυτό;
Οι ανισότητες δεν μπορεί παρά να βρίσκονται στο επίκεντρο του σχεδίου της Αριστεράς και των προοδευτικών δυνάμεων. Το πολιτικό στοίχημα της παρούσας συγκυρίας είναι ότι οι τάξεις και τα κοινωνικά στρώματα που έχουν πληγεί σε όλη την Ευρώπη από την οικονομική κρίση, τη λιτότητα και τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, είτε έχουν εξωθηθεί ή εγκαταλειφθεί στο περιθώριο είτε εισπράττουν κοινωνική υποτίμηση λόγω του είδους της εργασίας τους, θα αποκτήσουν ξανά προοπτική για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Θα κερδίσουν περηφάνια και αναγνώριση, κατοχυρώνοντας ίσα δικαιώματα στην παραγωγή και τη διανομή του πλούτου της κοινωνίας. Στις ίδιες τάξεις, στα ίδια στρώματα απευθύνονται προνομιακά και οι δυνάμεις της λαϊκιστικής Δεξιάς και Ακροδεξιάς με το δικό τους πολιτικό αφήγημα και σχέδιο.
• Επομένως, πώς θα γίνει διακριτό και αποδεκτό από τα στρώματα αυτά ένα αριστερό σχέδιο;
Ενα ριζοσπαστικό πολιτικό σχέδιο της Αριστεράς και των προοδευτικών δυνάμεων για να καταστεί ηγεμονικό πρέπει να εμπνέει την εμπιστοσύνη ότι είναι εφικτό. Συνεπώς, για να ανοίξει ο δρόμος καταπολέμησης των ανισοτήτων χρειάζονται απλοί, κατανοητοί και ώριμοι στόχοι, ικανοί να συσπειρώσουν μια ισχυρή κοινωνική πλειοψηφία π.χ. αντιστροφή της μείωσης του μεριδίου των μισθών στο ΑΕΠ, δίκαιη φορολόγηση του εισοδήματος και του πλούτου, ενδυνάμωση του κοινωνικού κράτους κ.λπ. Στόχοι που μπορεί να διευρύνονται φέρνοντας τις μάζες στο προσκήνιο, διευρύνοντας τη δημοκρατία και συγκροτώντας ισχυρές και πολιτικές συμμαχίες. Επίσης θα πρέπει να διαθέτει βαθμούς ελευθερίας. Χωρίς αλλαγές στη νεοφιλελεύθερη ευρωπαϊκή ενοποίηση και φραγμούς στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση δεν μπορούμε ούτε να διατηρήσουμε και να βελτιώσουμε τα κοινωνικά κεκτημένα ούτε να μειώσουμε ουσιαστικά τις ανισότητες σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.
♦ Info
«Ανισότητες, νεοφιλελευθερισμός και ευρωπαϊκή ενοποίηση: προοδευτικές απαντήσεις».
Επιμέλεια: Μαρία Καραμεσίνη. Εκδοση: Νήσος και Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, 2019