Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα “Εποχή
Νεκτάριος Μπουγδάνης, υπ. διδάκτορα Μεσανατολικών Σπουδών Παντείου και συντονιστής του Τμήματος Διεθνών Σχέσεων και Εξωτερικής Πολιτικής ΣΥΡΙΖΑ
Μετά την προσευχή της Παρασκευής, στις 15 Νοεμβρίου και για πέντε συνεχόμενες μέρες, κύματα διαδηλωτών πλημμύρισαν την Τεχεράνη και άλλες 100 πόλεις της χώρας. Μετά τον Λίβανο και το Ιράκ, διαδηλώσεις ξεκίνησαν και στη γειτονική χώρα, με αφορμή την αύξηση στις τιμές του πετρελαίου. «Ξένο παράγοντα» πίσω από τις διαδηλώσεις είδε η κυβέρνηση, ενώ το αναμενόμενο τουίτ του αμερικανού Προέδρου έγραφε: «Το Ιράν έγινε τόσο ασταθές που το καθεστώς έκοψε το ίντερνετ, ώστε ο μεγάλος ιρανικός λαός να μην μπορεί να μιλήσει για την τεράστια βία στη χώρα».
Περισσότεροι από 100 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στις διαδηλώσεις σε 21 ιρανικές πόλεις σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία, ενώ τα Ιρανικά ΜΜΕ ανέφεραν εώς και 9 νεκρούς, μεταξύ των οποίων και άνδρες των δυνάμεων ασφαλείας. Επίσης, δυτικά ΜΜΕ κάνουν λόγο για πάνω από χίλιες συλλήψεις σε όλη τη χώρα.
Αφορμή η αύξηση της τιμής της βενζίνης
Οι διαδηλώσεις, οι οποίες χαρακτηρίστηκαν από το κάψιμο δεκάδων τραπεζών, ξεκίνησαν λόγω της απόφασης της κυβέρνησης να αυξήσει την τιμή του πετρελαίου κίνησης, ώστε να μπορέσει να επιδοτήσει το πετρέλαιο θέρμανσης για τα φτωχότερα νοικοκυριά της χώρας. Στο Ιράν, η τιμή του λίτρου παραμένει κάτω από τα 0,30 ευρώ, αλλά οι αμερικάνικες κυρώσεις και η ανεργία έχουν μειώσει τις απολαβές των πολιτών.
Χιλιάδες νέοι και εργαζόμενοι Ιρανοί, κυρίως μέλη της μεσαίας τάξης, εκφράζουν την οργή τους για το χαμηλό βιοτικό τους επίπεδο, την κρατική διαφθορά και το αυξανόμενο χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Αυτοί οι νέοι, απόφοιτοι πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και εξειδικευμένοι και σε σύγχρονα επαγγέλματα αισθάνονται ότι χάνουν το μέλλον τους, σε μία χώρα 80 εκατ. ανθρώπων, όπου τα 2/3 του πληθυσμού είναι κάτω των 35 ετών.
Λόγω -κυρίως- των αμερικανικών κυρώσεων, μια μεγάλη αύξηση στις τιμές της βενζίνης ήταν αναπόφευκτη. Οι επιδοτήσεις αερίου κοστίζουν περίπου 69 δισ. δολάρια ετησίως, ή περίπου το 15% του ιρανικού ΑΕΠ. Όταν η οικονομία συρρικνώνεται κατά 9,5% φέτος, σύμφωνα με το ΔΝΤ, οι τόσο μεγάλες επιδοτήσεις γίνονται βραχνάς για τους κρατούντες.
Οι κυρώσεις των ΗΠΑ μείωσαν τις εξαγωγές πετρελαίου κατά 80% και έχουν ουσιαστικά διακόψει τους εμπορικούς και επενδυτικούς δεσμούς με τον υπόλοιπο κόσμο. Το νόμισμα έχει χάσει σχεδόν τα δύο τρίτα της αξίας του τους τελευταίους 18 μήνες και ο πληθωρισμός είναι στο 52% κατά το τρέχον έτος. Ο πληθωρισμός στα τρόφιμα εκτιμάται διπλάσιος. Η ανεργία μπορεί να φθάσει το 18% το 2020, σύμφωνα με προβλέψεις του ΔΝΤ.
Όμως, τα οικονομικά προβλήματα του Ιράν δεν σταματούν στα σύνορα. Το Ιράκ, ο Λίβανος και η Λωρίδα της Γάζας, όπου έχει σχηματίσει ένα δίκτυο πολιτικών και στρατιωτικών δεσμών, βρίσκονται σε βαθιά οικονομική δυσπραγία και μαζικές διαμαρτυρίες. Η Τεχεράνη θεωρεί αυτές τις συμμαχίες ως κρίσιμες για την εθνική της ασφάλεια, αλλά τα όρια της οικονομικής βοήθειας προς αυτές είναι περιορισμένα.
Η θέση των ΗΠΑ και η οικονομία
Η Διοίκηση Τραμπ αποχώρησε αρχικά από την πολυεθνική Συμφωνία για τα πυρηνικά, την οποία είχε δουλέψει επιτυχημένα η Διοίκηση Ομπάμα. Ακόμα χειρότερα, στραγγαλίζει την ιρανική οικονομία με τις κυρώσεις. Η Τεχεράνη πιέζεται και η χώρα πέρασε μία εβδομάδα με αίμα και βία. Είναι όμως ικανές αυτές οι συνθήκες, ώστε να οδηγήσουν στην ανατροπή του Καθεστώτος της Ισλαμικής Δημοκρατίας; Ας δούμε κάποια στοιχεία.
Το Ιράν δεν είναι μια πετρελαϊκή οικονομία, όπως η Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα. Το πετρέλαιο δεν αντιπροσώπευε περισσότερο από το ένα πέμπτο του ΑΕΠ και το ήμισυ των εξαγωγών στο παρελθόν και εργασιακά δεν απασχολεί πολλούς ανθρώπους. Έτσι, ενώ οι πετρελαϊκές κυρώσεις μπορούν να προκαλέσουν πολλές δυσκολίες όταν επιβληθούν για πρώτη φορά, δεν θέτουν σε κίνδυνο την οικονομική δραστηριότητα.
Κατά ειρωνικό τρόπο, οι μη πετρελαϊκές κυρώσεις ενδέχεται να δίνουν μια μικρή ώθηση στην ιρανική οικονομία. Εκτός από το πετρέλαιο, τα φιστίκια και τα χαλιά, το Ιράν δεν είναι μια ανταγωνιστική οικονομία σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά έχει μια καλή βάση στη γεωργία και τη μεταποίηση. Η ιρανική βιομηχανία ελέγχει την τοπική αγορά και επεκτείνει την παραγωγή της. Το αποτέλεσμα είναι να αυξάνονται η μεταποίηση όπως και η απασχόληση ενώ το ριάλ έχει σταθεροποιηθεί. Οι αναφορές των ΜΜΕ αναφέρουν ότι υπάρχουν πολλά καταναλωτικά αγαθά «Made in Iran» στα ράφια των καταστημάτων.
Η «οικονομία αντίστασης» που προσπαθεί να θέσει σε εφαρμογή το Ιράν, θα μπορούσε να είναι αρκετή για να σταθεροποιήσει την κατάσταση μετά το τέλος του αρχικού κραδασμού από τις πετρελαϊκές κυρώσεις. Η Παγκόσμια Τράπεζα, για παράδειγμα, συμφωνεί με το ΔΝΤ ότι το ιρανικό ΑΕΠ θα συρρικνωθεί απότομα το 2019-2020, αλλά στη συνέχεια θα αρχίσει εκ νέου να αυξάνεται και ο πληθωρισμός θα σταθεροποιηθεί στο 20%. Ο ίδιος Οργανισμός εκτιμάει ότι το Ιράν εξακολουθεί να εξάγει 500.000 βαρέλια την ημέρα.
Επηρεάζουν οι διαδηλώσεις τη διεθνή ατζέντα;
Ο Λευκός Οίκος μπορεί να επιθυμεί -ενδεχομένως όχι αυτή τη στιγμή- αλλαγή καθεστώτος, αλλά αυτό συγκεντρώνει για πολλούς λόγους λίγες πιθανότητες, τουλάχιστον μεσοπρόθεσμα. Όμως, ο πρόεδρος Τραμπ αρέσκεται να πιέζει οικονομικά και μετά να προχωράει σε διαπραγματεύσεις με αυξημένη ισχύ. Την χρονιά των εκλογών μία υποχώρηση του Ιράν θα ήταν ιδανική γι΄αυτόν.
Είναι όμως πιθανό; Κατά πόσο μπορούν οι διαδηλώσεις να επηρεάσουν τη διεθνή ατζέντα; Εάν οι μεγάλες επιδοτήσεις συνεχιστούν, οι υψηλές τιμές καυσίμων θα μπορούσαν να καταλήξουν σε καταστροφή για το καθεστώς. Το Ιράν έχει ανάγκη οικονομικής μεταρρύθμισης, αλλά η τελευταία οικονομική συμπίεση της μεσαίας τάξης είναι ένα επικίνδυνο στοίχημα για την Τεχεράνη. Ακόμα και να μην το επιθυμεί, ίσως το Ιράν αναγκαστεί να συνομιλήσει με τον Τραμπ, προκειμένου να υπάρξει οικονομική άνθηση μέσω του τερματισμού μέρος τουλάχιστον των κυρώσεων. Έτσι, η μεσαία τάξη δεν θα είναι στους δρόμους.
Εν τέλει, η αύξηση της τιμής της βενζίνης και του ψωμιού στις χώρες της Μέσης Ανατολής είναι πάντα ριψοκίνδυνη: «Υπάρχουν μερικά πράγματα που απλά δεν αγγίζεις αν θέλεις οι δρόμοι να παραμείνουν ήσυχοι», έλεγε πριν 30 χρόνια ένας Άραβας Βασιλιάς.