Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα τα Νέα
*Κώστας Δουζίνας, Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
- Ερχόμαστε στον κόσμο και πεθαίνουμε μόνοι, χωρίς εξαρτήσεις από τους άλλους ούτε ευθύνη για την ευημερία τους.
- Το άτομο δεν έχει εγγενείς αξίες, αρχές, και δεν ενδιαφέρεται για τους άλλους.
- Το άτομο αποτελεί μια μονάδα που ενδιαφέρεται μόνο για τον πλουτισμό και την επιτυχία του. Ευτυχία είναι η ήρεμη απόλαυση του πλούτου.
- Οι σχέσεις που αποκτώ με τους άλλους είναι επιφανειακές και εκούσιες, αποτέλεσμα της βούλησης και της απόφασής μου.
- Είμαστε ιδιοκτήτες του εαυτού μας.
- Δικαιούμαστε να πουλάμε τις ικανότητες και την περιουσία μας, με πρώτες την ικανότητα να δουλεύουμε και το σώμα μας.
- Η κοινωνία αποτελεί μια συμβατική σχέση για την προστασία της ιδιοκτησίας, των συμβάσεων και της τάξης.
- Ολες οι ανθρώπινες σχέσεις είναι εμπορευματικές, αποτέλεσμα προσφοράς, ζήτησης και ανταγωνισμού. Το συμβόλαιο αποτελεί τη βάση των ανθρώπινων σχέσεων.
- Η ηθική, η ιδεολογία, η πίστη στο «κοινό καλό» αποτελούν γνωσιακό σφάλμα και κίνδυνο για την κοινωνική ηρεμία.
- Εφόσον δεν υπάρχει κοινότητα ή κοινή ηθική να περιορίζει την ατομική απληστία, η κοινωνική ειρήνη αποτελεί αρμοδιότητα της αστυνομίας, της καταστολής και της παρακολούθησης.
Αυτές οι δέκα αρχές με τις παραλλαγές και τους συνδυασμούς τους αποτελούν την κυρίαρχη θεολογία και μυθολογία της εποχής μας, όπως την εκφράζει η σημερινή Δεξιά. Είναι θεολογία γιατί στηρίζεται σε απόλυτη και ανεξερεύνητη πίστη. Μια πίστη που διαψεύδεται από το σύνολο, σχεδόν, της κοινωνικής επιστήμης, της ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης. Αλλά όπως και κάθε μυθολογία, απορρίπτει τις ενάντιες αποδείξεις και ενδυναμώνεται από την επιστημονική διάψευσή της.
Ο καπιταλιστής λειτουργεί με ένα μείγμα φόβου και απληστίας, δεν ενδιαφέρεται για τον άλλο που αποτελεί είτε εμπόδιο είτε εργαλείο στα σχέδια μας. Ο τέλειος χομπσιανός φιλελεύθερος μεταφέρει τον «πόλεμο όλων εναντίον όλων» από την πλασματική «φυσική κατάσταση» στις αγορές και στα δικαστήρια. Αυτή είναι η βάση της φιλελεύθερης άποψης ότι η ελευθερία είναι αρνητική. Η δήλωση του Χομπς, ότι ελευθερία είναι η απουσία «εξωτερικών εμποδίων», αποτελεί την κλασική της διατύπωση.
Ελευθερία και καταστολή
Εφόσον ελευθερία είναι η απομάκρυνση εξωτερικών εμποδίων, ο εαυτός διαχωρίζεται ριζικά από τον κόσμο που φαίνεται ξένος και απειλητικός και από τους άλλους που γίνονται είτε εχθροί είτε όργανα των σχεδίων μας. Εδώ ψηλαφίζουμε την σύνδεση φιλελευθερισμού και καταστολής, νεοφιλελευθερισμού και κατάστασης έκτακτης ανάγκης. Στις προνεωτερικές κοινότητες ο λόγος, ο θεός ή η φύση θεμελίωναν μια ηθική του αγαθού, της αρετής και των καθηκόντων. Η νεωτερικότητα απελευθέρωσε το άτομο και πυροδότησε έντονους και πολύμορφους ανταγωνισμούς.
Το προσωπικό συμφέρον και το ιδιωτικό βίτσιο ταυτίζονται με τη δημόσια αρετή, υποστήριξε ο Μαντεβίλ και η βρετανική πολιτική οικονομία. Η αρετή και κάθε ενέργεια που αντιτίθεται στην «απληστία της φύσης» και αποσκοπεί στο καλό των άλλων βλάπτει την οικονομία και εμποδίζει την εμπορική και πνευματική πρόοδο.
Μόνο η κακία, δηλαδή το ιδιωτικό συμφέρον και η πολυτελής ζωή, προωθεί την οικονομία και την πρόοδο. Οι ανισότητες είναι «φυσικές», ο ανταγωνισμός και η συνεχής συσσώρευση πλούτου και δόξας αποτελούν την ανθρώπινη «πεμπτουσία». Οι ανθρώπινες σχέσεις στηρίζονται στην καλλιέργεια και την ικανοποίηση του ατομικού συμφέροντος.
Οταν η προνεωτερική αρετή αντικαταστάθηκε από τα ατομικά δικαιώματα, μόνο εξωτερικοί περιορισμοί θα μπορούσαν να συγκρατήσουν τον κυρίαρχο εγωκεντρισμό. Το τιμωρητικό δίκαιο, η καταστολή, οι φυλακές και οι εκτελέσεις αποτελούν τον αναγκαίο σύντροφο της ατομικής ελευθερίας. Ο Χομπς γράφει στον «Λεβιάθαν» ότι ενώ ο νόμος είναι απαραίτητος σε μια κοινωνία χωρίς έμφυτα καθήκοντα και αρετή, αποτελεί εντούτοις εξωτερικό εμπόδιο που «καθορίζει και δεσμεύει». Είναι επομένως προϋπόθεση αλλά και εχθρός της ελευθερίας.
Αυτή την έντιμη παραδοχή, ότι η συνειδησιακά ανεξέλεγκτη ελευθερία χρειάζεται ισχυρή εξωτερική καταστολή και έντονη παρακολούθηση, έχουν ξεχάσει οι φιλελεύθεροι. Η εγωκεντρική ελευθερία και η αδιαφορία για τους άλλους αποτελούν στυλοβάτες του νεοφιλελευθερισμού. Ελευθερία σημαίνει να επιλέγουμε τα σχολεία και τους γιατρούς μας, τα χάπια που μας κάνουν ευτυχισμένους και το DNA των παιδιών μας, το iPhone ή το πιο τελευταίο Samsung.
Είμαστε ελεύθεροι αν τα πάντα γίνονται εμπόρευμα προς πώληση και είμαστε ίσοι όταν μπορούμε να αγοράσουμε οτιδήποτε πουλιέται. Η μεταμοντέρνα επιταγή «κοίτα την πάρτη σου», «η απληστία είναι καλή», μεγαλώνει το χάσμα ανάμεσα σε εαυτόν και άλλους. Κάθε επιθυμία μπορεί να γίνει δικαίωμα και κανένα εμπόδιο δεν πρέπει να αναχαιτίζει την εκπλήρωση της ατομικής βούλησης. Αλλά η επιθυμία κινείται από την έλλειψη και είναι αχόρταγη.
Το δικαίωμα δεν κουβαλάει μαζί του τη δυνατότητα ικανοποίησής του. Τα δικαιώματα ανήκουν στον κανονιστικό χώρο και στις διαλέξεις της Νομικής Σχολής, όχι στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής. Ξεκινάω τις διαλέξεις μου στο Πανεπιστήμιο διαβάζοντας τα άρθρα της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, του Συντάγματος και διαφόρων διεθνών συμβάσεων που διακηρύσσουν το «δικαίωμα στην εργασία».
Μετά παραθέτω τις πρόσφατες στατιστικές για τον αριθμό των ανέργων και κυρίως των νέων χωρίς δουλειά. Η απόσταση μεταξύ των δικαιωμάτων και της πραγμάτωσής τους είναι τόσο μεγάλη και αγεφύρωτη όσο αυτή μεταξύ ουρανού και γης. Οι φοιτητές μαθαίνουν από την αρχή τη διαφορά ανάμεσα στους νομικούς κανόνες και την καθημερινότητα, κάτι που δεν ακούγεται αρκετά στην ελληνική μεταφυσική του δικαίου.
Εδώ ψηλαφίζουμε τη σύνδεση φιλελευθερισμού και καταστολής. Ενα ηθικό και νομικό σύστημα που βασίζεται στη νομιμοποίηση της επιθυμίας γίνεται μηδενιστικό, επίφοβο, βίαιο. Καθιστώντας τον εγωκεντρισμό κυρίαρχη κοινωνική ηθική, αυξάνει τις ανισότητες και δημιουργεί πραγματικούς και φανταστικούς φόβους. Το δόγμα «νόμος και τάξη» επεκτείνεται, η αστυνόμευση γενικεύεται, η κατάσταση ανάγκης μονιμοποιείται, γίνεται νόμος ή τάξη. Το κράτος πρόνοιας εγγυήθηκε ένα μίνιμουμ αξιοπρεπούς διαβίωσης και κοινωνικής ασφάλισης· το νεοφιλελεύθερο κράτος εγγυάται αποκλειστικά την ασφάλεια.
Χτίζει τείχη και φράχτες για να κρατήσει τους ανεπιθύμητους έξω και τους πλούσιους «πολιορκημένους» μέσα. Απαγορεύει τις συναθροίσεις, τις πορείες και τις διαμαρτυρίες γιατί ξεβολεύουν τους νοικοκυραίους και διαταράσσουν την ιδεολογική ηρεμία (https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/250470_filosofiki-astynomia-kai-diadiloseis). Η αναστολή των ελευθεριών στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης της πανδημίας σταδιακά παίρνει χαρακτηριστικά κανονικότητας. Η εγωκεντρική ελευθερία οδηγεί σε ολοένα εντεινόμενο καταναγκασμό και παρακολούθηση.
Αλληλεγγύη και κοινότητα
Αλλά ο φιλελεύθερος δεκάλογος απορρίπτεται από τη ζωή. Κανένας δεν έρχεται στον κόσμο μόνος, έξω από την οικογένεια, την κοινότητα, τις αξίες που μαθαίνουμε στην αρχή και μας ακολουθούν σε όλη τη ζωή. Αποτελούν το ήθος, τον τρόπο με τον οποίο ζούμε. Η αγάπη, η ευθύνη, η έγνοια για τον άλλο, όχι η αδιαφορία και η σκληρότητα, αποτελούν τις βάσεις της ανθρώπινης ζωής.
Η μέριμνα και η συμπάθεια με αυτούς που υποφέρουν αναδύονται καθημερινά. Το είδαμε και στις τρεις κρίσεις τα τελευταία δέκα χρόνια. Η αλληλεγγύη κράτησε την κοινωνία στην οικονομική και ανθρωπιστική κρίση των μνημονίων· η αλληλεγγύη απαντάει στις ανάγκες των κατατρεγμένων της Γης που φτάνουν στη χώρα μας ζητώντας προστασία· η αλληλεγγύη και οι δημόσιες υπηρεσίες μάς κράτησαν όρθιους στην πανδημία.
Η κοινότητα αποτελεί σχέση αμοιβαίας μέριμνας με τους άλλους που συμπληρώνεται από την έγνοια που έχουμε για αυτήν τη μέριμνα. Δεν δίνω γιατί περιμένω να μου δώσεις, δεν υπάρχει ανταλλαγή και προσδοκία ανταμοιβής. Προσφέρω και νοιάζομαι γιατί ανήκουμε στην ίδια συλλογικότητα. Η μη ανταλλακτική αμοιβαιότητα ενδιαφέροντος, όχι συμφέροντος, μας κάνει αυτό που είμαστε. Εδώ θα παιχτεί το μέλλον της Αριστεράς αλλά και της χώρας.