Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς και ο Όμιλος Φίλων ΙΝΠ Θεσσαλονίκης διοργάνωσαν με επιτυχία τη δεύτερη κατά σειρά επετειακή εκδήλωση για τα 100 χρόνια από το 1922, την Τετάρτη 19 Οκτωβρίου 2022 στη Θεσσαλονίκη. Η εν λόγω εκδήλωση είχε το διπλό θέμα “Επερωτώντας τη γραμμική πορεία από τις αυτοκρατορίες στα έθνη-κράτη” και “Γηγενείς και πρόσφυγες: μια προβληματική συμβίωση;” και εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο του προγράμματος με θέμα “Εκατό χρόνια από το 1922: Ταυτότητες, δομές, πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και ειδικά στις Νέες Χώρες”. Θα ακολουθήσει μια τελευταία εκδήλωση έως το τέλος του έτους που θα καλύψει άλλες διαστάσεις του θέματος.

 

Αναλυτικά τα κύρια σημεία των παρεμβάσεων:

Στην πρώτη θεματική, ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, στην εισήγησή του με θέμα “Εθνοποίηση του εδάφους και εδαφοποίηση του έθνους. Πριν και μετά την Ανταλλαγή”, ανέφερε ότι η υποχρεωτική ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών ήρθε να σφραγίσει με δραματικό τρόπο μια μακρά διαδικασία αναζήτησης του “εθνικού εδάφους” για την Ελλάδα, αλλά και όλες τις όμορες χώρες. Παράλληλα ήρθε να συμπληρώσει διαδικασίες δημογραφικής μηχανικής, συχνά βίαιης και τραυματικής, δημιουργώντας τον “εθνικό λαό” και απομειώνοντας, κατά το δυνατό, την εθνοτική ανάμειξη.

Στη συνέχεια, ο Μανώλης Μαραγκούλης, δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου, αναπτύσσοντας το θέμα “Ο Αιγυπτιώτης “μικρός λευκός” με το βλέμμα στη “Χίντερλαντ” (ενδοχώρα) της Μικρασίας”, ιχνηλάτησε το διανοητικό τοπίο που διαμορφώνεται στην αιγυπτιώτικη παροικία, ειδικότερα την αλεξανδρινή, κατά τις δυο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Είναι η περίοδος άνθησης των λογοτεχνικών περιοδικών, οι διευθυντικές ομάδες των οποίων ανοίγουν πεδία διαλόγου για τις “μελλοντικές κατευθύνσεις της φυλής” αμέσως μετά τους νικηφόρους βαλκανικούς πολέμους. Η αρθρογραφία του Γεωργίου Σκληρού, όπως και του Ίωνα Δραγούμη, προκαλούν γόνιμες αντιπαραθέσεις και ωσμώσεις. Ο Αιγυπτιώτης “μικρός λευκός” συντάσσεται στο πλευρό του Βενιζέλου, ιδιαίτερα ύστερα από την επίσκεψή του στην Αίγυπτο τον Απρίλιο του 1915, προσδοκώντας ότι η μικρασιατική εκστρατεία θα διευρύνει τα όρια οικονομικής ισχύος. Ωστόσο, μετά την αιγυπτιακή επανάσταση του 1919 και την μικρασιατική καταστροφή, αρχίζει σιγά-σιγά να διαμορφώνεται ένα ρεύμα ανησυχίας για το καθεστώς ύπαρξης της παροικίας.

Ολοκληρώνοντας την πρώτη θεματική, ο Άκης Γαβριηλίδης, συγγραφέας- μεταφραστής, με τον φρουδικής έμπνευσης τίτλο “1922: Το έθνος κράτος πηγή δυστυχίας;” πρότεινε μια ρηξικέλευθη κριτική στο γραμμικό σχήμα της μετάβασης από τις Αυτοκρατορίες προς την συγκρότηση των κρατών-εθνών. Με επίκεντρο την στάση των ανυποτάκτων στην Κρήτη το 1921 και αναφορές στη φιλοσοφία και την ανθρωπολογία, εισηγήθηκε μία μεθοδολογική (αντι)στροφή: να διαβάσουμε τις εξελίξεις του 20ού αιώνα όχι ως μια ιστορία της προσπάθειας για δημιουργία κρατών, αλλά (και) ως μια ιστορία της προσπάθειας των ανθρώπων να αποφύγουν να ενταχθούν σε κράτη και να τα υπηρετήσουν. Να δούμε την λιποταξία ως μια θετική δύναμη, ως αυτοτελή παράγοντα στην ιστορική εξέλιξη.

 

Στη δεύτερη θεματική, η Μαρίκα Ρόμπου-Λεβίδη, ανθρωπολόγος, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ανάπτυξε το θέμα “Βιώνοντας το σύνορο στον βορειοελλαδικό χώρο: λόγοι και σιωπές γυναικών”. Αντλώντας από δύο εθνογραφικές έρευνες που πραγματοποίησε στην Ανατολική και Δυτική Μακεδονία, μίλησε για την επίδραση του συνόρου στη ζωή των κατοίκων αυτών των περιοχών, εστιάζοντας στη δύσκολη “συνάντηση” των ντόπιων με τους πρόσφυγες της δεκαετίας του ’20 αλλά και των έποικων της δεκαετίας του ’50, με Αλβανίδες μετανάστριες των πιο πρόσφατων χρόνων. Υποστήριξε ότι το καθεστώς του συνόρου, επιβαρυμένο από την “επιτηρούμενη ζώνη” που επιβλήθηκε από τη δικτατορία του Μεταξά και διατηρήθηκε μέχρι τη Μεταπολίτευση, άφησε βαριά ίχνη. Και στις δύο επιτόπιες έρευνες, γυναίκες ήταν αυτές που έσπασαν τη “σιωπή” και άφησαν να φανούν σοβαρά πολιτικά ζητήματα, όπως, στην πρώτη περίπτωση, η απαγόρευση της γλώσσας των ντόπιων και, στη δεύτερη, η πλεονάζουσα βία σε μικτούς γάμους.

Ο Ραϋμόνδος Αλβανός, ΣΕΠ στο ΜΠΣ Δημόσιας Ιστορίας του ΕΑΠ, παρουσίασε το θέμα “Η σημασία της εγκατάστασης των προσφύγων για τις κατασκευές κοινωνικών και πολιτικών ταυτοτήτων στη μεσοπολεμική Μακεδονία σε σχέση και με το ρόλο του κράτους”.Οι ταυτότητες των γηγενών και των προσφύγων συγκροτήθηκαν μέσα από την αντίθεση μεταξύ τους τόσο πολιτισμικά όσο και κυρίως οικονομικά, λόγω της διεκδίκησής τους για πόρους που ανέμεναν από το κράτος. Οι πρόσφυγες είχαν την κρατική στήριξη αλλά δεν είχαν την αποδοχή μιας κοινωνίας που τους έβλεπε εχθρικά. Οι κοινωνικές ταυτότητες διασταυρώθηκαν με τις πολιτικές ταυτότητες, ιδίως αυτές των Βενιζελικών/Αντιβενιζελικών, και ισχυροποιήθηκαν εξαιτίας τους.

Η Φωτεινή Τσιμπιρίδου, καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, στην εισήγησή της με θέμα “Αποικιακές τεχνολογίες εθνοπατριαρχικής ευταξίας στον βορειοελλαδικό χώρο: Προσφυγιά, πένθος, σύνορα, μειονοτική συνθήκη και φολκλορισμός”, πρότεινε την έννοια του “αποικιακού αρχείου” μέσα απο το οποίο μπορούν να ιδωθούν οι ιστορίες ζωής ανθρώπων και τόπων, έμφυλων σωμάτων όπως πρόσφυγες/ανταλλάξιμοι του 1922 που εγκατέλειψαν πατρίδες και κλήθηκαν να ενσωματωθούν στις νέες χώρες της Βόρειας Ελλάδας ανταγωνιστικά με άλλες μειονότητες. Το “αρχείο” περιέχει πρακτικές συμμόρφωσης στην εθνοπατριαρχική ευταξία αλλά συνήθως αφορά βιώματα μη επιτελεσμένου πένθους. Η ομιλήτρια τόνισε ότι επείγει, πέρα από τις αποικιακές τεχνολογίες που επιβάλλει η δυτικοευρωπαϊκή νεωτερικότητα (απόμειξη, εθνοκάθαρση, πόλεμος, βία, ρατσισμός), να αφουγκραστούμε από κοινού τις παλίμψηστες κυριαρχίες, τις διαφορετικές αποχρώσεις της μειονοτικότητας και της προσφυγιάς αλλά και τις κοσμολογίες γειτνίασης και συνύπαρξης που αναδύθηκαν στους τόπους της επιτηρούμενης ζωής στη βόρεια μεθόριο του ελληνικού κράτους.

 

Ο Γιώργος Αγγελόπουλος, αναπλ. καθηγητής στο ΑΠΘ, σχολίασε το σύνολο των εισηγήσεων τονίζοντας την ποιότητα τους, τον πλούτο των στοιχείων που προκύπτει, κυρίως, από την διασταύρωση των διαφορετικών επιστημονικών προοπτικών. Επισημαίνοντας τα σημαντικότερα σημεία ως προς τους βασικούς άξονες έρευνας του προγράμματος, παρατήρησε ότι αρχίζουν να διαφαίνονται ορισμένες κατευθύνσεις συμπερασμάτων σχετικά με την επίδραση των γεγονότων στην δόμηση των πολιτικών και πολιτισμικών ταυτοτήτων στην Ελλάδα και ειδικά στις Νέες Χώρες μετά τον Μεσοπόλεμο.

Μετά το πέρας των εισηγήσεων ακολούθησε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση όπου έγιναν διευκρινιστικές ερωτήσεις καθώς και προτάσεις για περαιτέρω έρευνα επί των θεμάτων που τέθηκαν.

Μπορείτε να παρακολουθήσετε την εκδήλωση παρακάτω:

 

Το υλικό της 1ης εκδήλωσης βρίσκεται εδώ: https://poulantzas.gr/travma-syllogiki-mnimi-epanorthosi-meso-tou-allou-thessaloniki-6-5-2022/