Οι ομιλίες της εκδήλωσης Πρωταρχική συσσώρευση – Παγκοσμιοποίηση – Αναπαραγωγή και Ριζοσπαστικοί Ορίζοντες στην Εποχή της Λιτότητας, με τη Σίλβια Φεντερίτσι.
Αθήνα, 22 Ιουνίου 2015 στην Αίθουσα Τελετών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.
Poulantzas_Protarchiki Syssoreysi from Institouto Nicos Poulantzas on Vimeo.
Η εισήγηση της Σίλβια Φεντερίτσι στο πλαίσιο της εκδήλωσης την οποία διοργάνωσε το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς σε συνεργασία με τον Όμιλο Φίλων του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς Θεσσαλονίκης στις 16 Ιουνίου 2015 στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής του Δήμου Θεσσαλονίκης με θέμα: «Γυναίκες, Σώμα και Κοινωνική Αναπαραγωγή».
Η εισήγησή μου θα είναι αρκετά απλή, για τον απλούστατο λόγο ότι τα ζητήματα στα οποία θα αναφερθώ είναι τόσο σημαντικά, με την έννοια ότι αφορούν ζητήματα ζωής και θανάτου. Ως εκ τούτου, είναι πολύ πιο σημαντικό να φτάσουμε στην ουσία των πραγμάτων. Πρώτα απ’ όλα, θέλω να ξεκινήσω την παρουσίασή μου αιτιολογώντας τον ίδιο τον τίτλο της εκδήλωσης: «Γυναίκες, Σώμα και Κοινωνική Αναπαραγωγή» και αρχικά να εξηγήσω τους λόγους για τους οποίους χρησιμοποιείται ο όρος γυναίκες. Συνεπώς, αρχικά πρέπει να ειπωθεί κάτι, ακριβώς γιατί κατά τα τελευταία χρόνια, κυρίως στις ΗΠΑ και ενδεχομένως και στην Ελλάδα, υπάρχει μια επίθεση από την πλευρά των φεμινιστριών και θεωρητικών των κοινωνικών επιστημών στη χρήση λέξεων που φέρουν το φορτίο του φύλου και σε ορισμένους πολιτικούς κύκλους είναι απαγορευμένη η χρήση του όρου γυναίκες ή άνδρες.
Επομένως, θέλω να εξηγήσω γιατί είναι σημαντικό να χρησιμοποιούμε τον όρο γυναίκες και να μιλάμε από την σκοπιά των γυναικών, ακόμη κι αν πρέπει, την ίδια στιγμή, να αναγνωρίζουμε ότι δεν μιλάμε εκ μέρους ενός ομοιογενούς κοινωνικού σώματος, κι ότι υπάρχουν σημαντικές εσωτερικές διαφοροποιήσεις σχετικά με την κατηγορία Γυναίκες. Κατά τη γνώμη μου, υπάρχει μια μεγάλη συνεισφορά του φεμινιστικού κινήματος στην αποφυσικοποίηση του όρου γυναίκες και στο να αναδειχθεί ότι αυτό που εννοούμε με τον όρο Γυναίκες είναι χωρίς αμφιβολία κάτι που κατά κύριο λόγο είναι κοινωνικά κατασκευασμένο. Άρα, ο τρόπος που μιλάμε για τις γυναίκες ασφαλώς δεν αναφέρεται σε κάποια βιολογική κατηγοριοποίηση, αλλά -κατά τη γνώμη μου- ο όρος γυναίκα προσδιορίζει μια συγκεκριμένη κοινωνική θέση στην καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας.
Από την αντανάκλαση της έννοιας του όρου Γυναίκες στην κοινωνία μας, από τον τρόπο με τον οποίο γίνεται αυτός ο όρος αντιληπτός, τη διάκριση απέναντι στις γυναίκες, αλλά και από αυτό που ανέφερα στην αρχή για αρκετούς φεμινιστικούς κύκλους στις ΗΠΑ, υπάρχει ένα πολιτικό σχέδιο και μια πρόθεση κατάργησης του φύλου. Το επιχείρημα σχετίζεται με το γεγονός ότι οι προσδιορισμοί γυναίκα ή άνδρας εγγράφουν εκ των προτέρων ορισμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά και προσδίδουν ένα μη αναστρέψιμο κοινωνικό ρόλο, αναπαράγοντας το σύστημα. Αυτή, όμως, η οπτική δεν με βρίσκει απολύτως σύμφωνη. Όσο συνεχίζει να υπάρχει ο έμφυλος διαχωρισμός της εργασίας, και όσο οι ιεραρχίες κατασκευάζονται κατά μήκος των γραμμών της διάκρισης του φύλου, η αποφυγή της χρησιμοποίησης εννοιών με πρόσημο φύλου είναι σαν να αποσιωπούμε πολύ σημαντικές διαστάσεις της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης.
Ως αναλυτική κατηγορία οι Γυναίκες είναι όρος-κλειδί για να αντιληφθούμε τη λειτουργία που επιτελεί η αναπαραγωγική εργασία στην καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας, καθώς και για να κατανοήσουμε τη συμβολή των γυναικείων αγώνων στους μετασχηματισμούς που έχουν συμβεί εντός αυτού του πεδίου. Όπως κάποια στιγμή είχε αναφέρει η Σέλμα Τζέιμς, μια φεμινίστρια με την οποία έχουμε συνεργαστεί στο παρελθόν, «διαγράφοντας τις γυναίκες από την κοινωνική θεωρία, αυτό σημαίνει ότι πλέον το μόνο που απομένει είναι να ασχολούμαστε θεωρητικά μόνο με την αμειβόμενη εργασία, αγνοώντας το εκτεταμένο πεδίο της απλήρωτης εργασίας». Έχοντας μια τέτοια στάση, δεν μπορούμε να μιλήσουμε ούτε για την αναπαραγωγή, ούτε για την οικιακή εργασία, και χάνουμε από το οπτικό αναλυτικό μας πεδίο ορισμένους από τους πιο σημαντικούς μηχανισμούς διαίρεσης που ενεργοποιούνται στο πλαίσιο της καπιταλιστικής παραγωγής, με σκοπό τον ολοένα και βαθύτερο διαχωρισμό της εργασίας -και, κατά συνέπεια, φτάνουμε στη δικαιολόγηση της απλήρωτης εργασίας.
Όσον αφορά την κοινωνική πραγματικότητα από την σκοπιά της γυναικείας θεώρησης, αυτό σημαίνει την αναγνώριση της αναπαραγωγικής εργασίας ως ένα βασικό πεδίο της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Επίσης, σημαίνει ότι είναι αναγκαίος ο επανακαθορισμός της τάξης και των ταξικών αγώνων, καθώς και η εκ νέου αποκάλυψη του ρόλου της μισθωτής εργασίας και των σχέσεων παραγωγής στην καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας. Κοιτάζοντας τις σχέσεις μισθωτής εργασίας από τη σκοπιά των γυναικών, βλέπουμε ότι οι μισθοί έχουν, μεταξύ άλλων, χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή των ιεραρχιών στην εργασία και για τη δημιουργία μηχανισμών μέσω των οποίων το κεφάλαιο και το κράτος έχουν εκχωρήσει τον έλεγχο της γυναικείας εργασίας στους άνδρες, στον μισθωτό εργάτη. Παρ’ όλο που η αναπαραγωγική εργασία είναι αρκετά σημαντική από τη στιγμή που αναπαράγει τη ζωή μας, οι ίδιοι οι μηχανισμοί της αναπαραγωγικής εργασίας έχουν γίνει αόρατοι.
Κατά συνέπεια, βλέποντας τον καπιταλισμό από την πλευρά των γυναικών, υπάρχει μια δομική συσχέτιση των όψεων του καπιταλισμού με τον σεξισμό και τον ρατσισμό και εντός αυτού του πλαισίου πρέπει να υποτιμάται η αναπαραγωγική εργασία, προκειμένου να μειώνεται το κόστος εργασίας. Ωστόσο, οι γυναίκες δεν είναι μια στατική κατηγορία. Δεν υπάρχουν μόνο πολλές επιμέρους διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό της κατηγορίας Γυναίκες, αλλά και οι ίδιες οι γυναίκες έχουν συμβάλει στον μετασχηματισμό του περιεχομένου της ίδιας της έννοιας. Ως εκ τούτου, οι Γυναίκες δεν είναι μόνο ένα μέρος του καταμερισμού εργασίας, αλλά είναι και ένα μέρος της αντίστασης ενάντια σε αυτόν.
Σήμερα αυτό είναι πολύ σημαντικό, διότι αν ρίξουμε μια ματιά στην αναδιάρθρωση της παγκόσμιας οικονομίας που λαμβάνει χώρα τα τελευταία τριάντα με σαράντα χρόνια από την σκοπιά των γυναικών, της αναπαραγωγής και του συνολικού έργου της αναπαραγωγής, μπορούμε να καταλάβουμε ότι η παγκοσμιοποίηση και ό,τι έχει κινητοποιήσει τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης δεν είναι κυρίαρχα ένα αποτέλεσμα των νέων τεχνολογικών καινοτομιών, αλλά είναι μάλλον απόρροια μιας τρομακτικής και σε παγκόσμιο επίπεδο επίθεσης στην αναπαραγωγική εργασία. Πρόκειται για μια φοβερή επίθεση με στόχο τις πιο θεμελιώδεις ανθρώπινες ανάγκες, και αυτό σημαίνει ότι, αναγνωρίζοντας το ρόλο των γυναικών εντός της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης, μπορεί κανείς να διακρίνει ότι η ίδια η μηχανή της καπιταλιστικής αναπαραγωγής δεν είναι η τεχνολογική καινοτομία, αλλά η εργασία των γυναικών και τα σώματα των γυναικών. Ήταν μια ολόπλευρη επίθεση από την πλευρά των εθνικών καπιταλισμών, των πολυεθνικών επιχειρήσεων, ενάντια στην ανάγκη αναπαραγωγής των ανθρώπων, με τις γυναίκες να διαδραματίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία. Η εργασία των γυναικών και τα σώματα των γυναικών υπήρξαν σε μεγάλο βαθμό η κινητήριος δύναμη της παγκοσμιοποίηση της οικονομίας.
Η προσφορά της γυναικείας εργασίας έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στην υπέρβαση των κρίσεων του καπιταλισμού. Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, αυτή η καπιταλιστική κρίση είχε δρομολογήσει αρκετά σημαντικούς κύκλους κοινωνικών αγώνων με την ανάδυση του αντιαποικιοκρατικού αγώνα, των εργατικών αγώνων, του αντιπολεμικού κινήματος, του φεμινιστικού και φοιτητικού κινήματος. Όλα αυτά τα κινήματα συνέβαλαν στην αποσταθεροποίηση του καπιταλιστικού υποδείγματος. Η αναπροσαρμογή της παγκόσμιας οικονομίας αποτέλεσε μια απάντηση σε αυτά τα κινήματα, και η εκμετάλλευση της γυναικείας εργασίας υπήρξε σημαντικό στοιχείο στην αναπροσαρμογή της καπιταλιστικής δομής. Η καπιταλιστική τάξη, κατά κάποιον τρόπο, εκμεταλλεύτηκε την ανάγκη των γυναικών να αυτονομηθούν από τους άνδρες και βασικά συνέδεσε, μέσω της εκμετάλλευσης, τη γυναικεία εργασία με τη διαδικασία επανεκκίνησης της παγκόσμιας οικονομίας. Για παράδειγμα, έχουμε δει ότι η αναδιάρθρωση της βιομηχανικής εργασίας με το σχηματισμό των ελεύθερων εξαγωγικών ζωνών έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό μέσω της γυναικείας εργασίας. Παρομοίως, η αναδιάρθρωση της αναπαραγωγικής εργασίας στη βάση της αγοράς έχει, επίσης, οικοδομηθεί στις πλάτες των γυναικών.
Συνεπώς, υπήρξε μια μαζική στρατολόγηση γυναικών στην μισθωτή εργασία. Ασφαλώς, ο καπιταλισμός είχε ανοίξει τις πόρτες στη γυναικεία μισθωτή εργασία σε μια στιγμή, όμως, όπου συνολικά ο κόσμος της μισθωτής εργασίας έχανε όλα τα προνόμια τα οποία είχαν συνδεθεί με αυτήν. Με αυτόν τον τρόπο, η γυναικεία εργασία εξελισσόταν παράλληλα με μια παγκόσμια κρίση. Αυτή η επισήμανση είναι αρκετά σημαντική, από τη στιγμή που ακούμε συνεχώς από την πλευρά των Ηνωμένων Εθνών ότι οι γυναίκες χειραφετούνται μέσα από την μισθωτή εργασία. Η πραγματικότητα, όμως, είναι ότι οι γυναίκες είχαν στρατολογηθεί για μια μισθωτή εργασία που ήταν εντελώς υποτιμημένη όσον αφορά τα προνόμια, τους μισθούς και τις εργασιακές συνθήκες και, την ίδια στιγμή, οι γυναίκες συνέχισαν να παρέχουν απλήρωτη εργασία στο σπίτι. Μας έχουν πει ότι οι γυναίκες «έχουν παρατήσει» το σπίτι, αλλά οι γυναίκες δεν έχουν εγκαταλείψει το σπίτι. Ορισμένες οικιακές εργασίες έχουν εμπορευματοποιηθεί, αλλά πάρα πολλές οικιακές εργασίες έχουν επανέλθει στο σπίτι λόγω των περικοπών στον τομέα των κοινωνικών υπηρεσιών, όπως στις περιπτώσεις της εκπαίδευσης, της φροντίδας των παιδιών, της νοσοκομειακής φροντίδας. Είναι, λοιπόν, εμφανές ότι οι γυναίκες έχουν προσφέρει ένα καλό παράθυρο – αν και δεν είναι το μόνο – μέσω του οποίου βλέπουμε ποια είναι η ουσία της παγκοσμιοποίησης και μέσω αυτού κατανοούμε την τρομερή κρίση αναπαραγωγής της ίδιας μας της ζωής.
Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να ανοίξω μια σύντομη παρένθεση και να αναφέρω ότι αυτό που συμβαίνει σήμερα στην Ελλάδα είναι ακριβώς μια εικόνα του κόσμου. Σήμερα, η Ελλάδα είναι ο κόσμος λόγω της κρίσης αναπαραγωγής με την οποία έρχονται αντιμέτωποι οι άνθρωποι και, στην πραγματικότητα, αποτελεί μέρος της ιστορίας του κόσμου τα τελευταία σαράντα χρόνια. Ειδικά, δε, όταν κοιτάζουμε τον κόσμο από την πλευρά των γυναικών, αυτό είναι εμφανές με πιο δραματικό τρόπο.
Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας. Είμαστε μάρτυρες τόσο μιας εντατικοποίησης της γυναικείας αναπαραγωγικής εργασίας, όσο και μιας σημαντικής κρίσης αναπαραγωγής. Όπως έχει αναφέρει η Ζουλ Φαλκέ -μια γαλλίδα ακτιβίστρια η οποία είχε βρεθεί αυτές τις μέρες στη Θεσσαλονίκη- στην ανάλυσή της σχετικά με την γυναικεία μισθωτή εργασία: «Σήμερα, οι γυναίκες δεν αναπαράγουν μόνο έναν σύζυγο, μια οικογένεια, αλλά δεκάδες, εκατοντάδες από αυτές δουλεύουν σε ταχυφαγεία, είναι σερβιτόρες, καθαρίστριες, νοσηλεύτριες, εργάτριες του σεξ και πολύ συχνά κάνουν ταυτόχρονα τρεις δουλειές, ενώ την ίδια στιγμή είναι υποχρεωμένες να απορροφούν όλο το κόστος των περικοπών των κοινωνικών υπηρεσιών και να αναλαμβάνουν το βάρος όλων των συνεπειών που έχει προκαλέσει η διάλυση του αποκαλούμενου κοινωνικού κράτους». Ως εκ τούτου, σήμερα η ζωή των γυναικών γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη και βρίσκεται μάλλον πολύ μακριά από την χειραφέτηση, αφού οι ζωές των γυναικών ορίζονται με γνώμονα την αδιάκοπη εργασία.
Δεν αποτελεί έκπληξη και δεν είναι τυχαίο ότι, για παράδειγμα, στις ΗΠΑ υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών το οποίο πάσχει από κατάθλιψη. Η κατάθλιψη και το άγχος έχουν λάβει διαστάσεις επιδημίας, και αυτό συμβαίνει γιατί είναι μια ζωή αδιάκοπης εργασίας και γεμάτη ανασφάλεια για το μέλλον με έναν ελάχιστο χρόνο για την αναπαραγωγή τους. Επιπλέον, η κρίση είναι ιδιαίτερα εμφανής στα παιδιά και στους ηλικιωμένους. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ, τα στατιστικά στοιχεία του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης των Νοσημάτων δείχνουν ότι ένα στα τέσσερα παιδιά υποφέρει από κάποιο είδος ψυχικής διαταραχής, όπως η υπερκινητικότητα, η έλλειψη προσοχής και η κατάθλιψη. Αυτά τα στοιχεία είναι πραγματικά τρομακτικά, αν και κατά τη γνώμη μου δεν αντανακλούν την πραγματικότητα. Πιστεύω ότι αυτό που συμβαίνει είναι μια προσπάθεια ιατρικοποίησης του προβλήματος για το οποίο η κοινωνία δεν δείχνει την πρέπουσα φροντίδα. Οι γονείς δεν έχουν χρόνο να αφιερώσουν στα παιδιά τους λόγω της αδιάκοπης εργασίας τους, οι δάσκαλοι δεν έχουν χρόνο, οι τάξεις είναι παρά πολύ μεγάλες. Αυτό είναι ένα αρκετά δραματικό παράδειγμα, αλλά δυστυχώς, σήμερα, κάτω από αυτές τις δραματικές συνθήκες αναγκάζονται να ζουν και αρκετοί κυρίως ηλικιωμένοι άνθρωποι, ενώ η εργασία των γυναικών στο σπίτι δεν μπορεί να αντισταθμιστεί με τη δημιουργία οποιασδήποτε κοινωνικής δομής.
Μια άλλη όψη της κοινωνικής κρίσης είναι η ολοένα και μεγαλύτερη αύξηση των κρουσμάτων βίας κατά των γυναικών, ένα φαινόμενο με διεθνείς διαστάσεις. Πρώτα απ’ όλα, είναι πολύ σημαντικό να υπογραμμίσουμε τις μορφές θεσμικής βίας σε βάρος των γυναικών. Στις ΗΠΑ έχει καταγραφεί μια αύξηση της τάξης του 700% του αριθμού των γυναικών οι οποίες φυλακίζονται κυρίως για «οικονομικά εγκλήματα», και σε αυτά περιλαμβάνονται «εγκλήματα» όπως η πορνεία, η μετανάστευση χωρίς χαρτιά, η πλαστογραφία, η διακίνηση ναρκωτικών. Προφανώς, όλα αυτά είναι εγκλήματα τα οποία έχουν διαπράξει οι γυναίκες με κύριο στόχο την αύξηση της πρόσβασής τους σε ένα ορισμένο εισόδημα. Επίσης, γινόμαστε μάρτυρες μιας συντονισμένης προσπάθειας από την πλευρά του κράτους, να αποτραπούν οι γυναίκες με χαμηλό εισόδημα ή οι έγχρωμες γυναίκες να αποκτήσουν πολλά παιδιά και αυτό ισχύει τόσο για τις ΗΠΑ, όσο και για την Ευρώπη. Για παράδειγμα, σήμερα στην Ιταλία, όπου πρόσφατα είχα κάνει μια μικρή έρευνα, μια αρκετά διαδεδομένη πρακτική του κράτους είναι η προσπάθεια απόσπασης των ανήλικων παιδιών από τις μετανάστριες μητέρες τους. Η αφορμή μπορεί να είναι η απόλυση της μητέρας από την εργασία της, και όταν υπάρξει από την πλευρά τους αίτημα για παροχή οικονομικής ενίσχυσης, τότε οι κοινωνικές υπηρεσίες ασκούν έναν παρεμβατικό έλεγχο που μπορεί να οδηγήσει μέχρι και στην απόσπαση του παιδιού από τις μητέρες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι γυναίκες πρέπει να παλέψουν εκ νέου για να πάρουν πίσω το παιδί τους.
Σήμερα, στις ΗΠΑ αρκετές πολιτείες προωθούν νόμους με τους οποίους οι γυναίκες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους πρέπει να είναι υγιείς, και αρχίζουν να επιβάλλουν πολύ σκληρές ποινές για οποιαδήποτε παράβαση του νομοθετικού πλαισίου. Για παράδειγμα, όταν πηγαίνεις στο μαιευτήριο για να γεννήσεις και μετά τη γέννα σε υποβάλλον σε εξέταση αίματος, στην περίπτωση που εντοπίσουν κάποια ουσία στο αίμα που μπορεί να συνδέεται με χρήση ναρκωτικών ουσιών, τότε σε συλλαμβάνουν. Μάλιστα, τον προηγούμενο χρόνο, στην Πολιτεία Τενεσί εισήχθηκε ένας νόμος περί βαριάς σωματικής βλάβης με τον οποίο σε περίπτωση που αποδειχθεί ότι κατά τη διάρκεια της κύησης είχε γίνει χρήση ναρκωτικών ουσιών, τότε είναι δυνατό μια γυναίκα να διωχθεί, και η ποινή μπορεί να φτάσει και τα είκοσι χρόνια. Στις ΗΠΑ βρισκόμαστε σε μια εποχή στην οποία αν είσαι φτωχή και αποβάλεις πρέπει να ανησυχείς κατά την εισαγωγή σου στο νοσοκομείο.
Τα αναφέρω όλα αυτά γιατί αυτές οι πολιτικές θεωρείται ότι λειτουργούν υπέρ της προστασίας της ζωής των παιδιών. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι ακριβώς το αντίθετο, και έχουν ως στόχο την αποτροπή των γυναικών από το κάνουν παιδιά, γιατί η γέννηση πολλών παιδιών μπορεί να αποτελεί για το κράτος ένα κοινωνικό κόστος. Κατά τη δική μου άποψη, είναι μια μορφή επίσημης στείρωσης. Σήμερα, γίνεται ολοένα και πιο ξεκάθαρο ότι υπάρχουν πολλές και διαφορετικές θεσμικές πολιτικές, σχετιζόμενες με τα γυναικεία σώματα. Από τη μια πλευρά, υπάρχουν όλες αυτές οι νέες τεχνολογίες αναπαραγωγής που επιτρέπουν στις εύπορες γυναίκες να τεκνοποιήσουν -ακόμη και πέρα από την βιολογική ηλικία τεκνοποίησης, ακόμη και χωρίς να έχουν περάσει τη διαδικασία της εννεάμηνης κύησης- στο όνομα της αναπαραγωγικής ελευθερίας. Από την άλλη πλευρά, η πραγματικότητα για τις γυναίκες χαμηλότερου εισοδήματος είναι ολοένα και πιο δύσκολη για την αναπαραγωγή τους.
Επομένως, η εικόνα την οποία αρκετά σχηματικά προσπαθώ να παρουσιάσω σχετίζεται με το μέγεθος της θεσμικής επένδυσης στην αναπαραγωγική διαδικασία των γυναικών και το γεγονός ότι πλέον έχει συρρικνωθεί στο ελάχιστο επίπεδο. Και αυτό συνδέεται με το γεγονός ότι η συσσώρευση του κεφαλαίου έχει φτάσει σε ένα τέτοιο σημείο όπου οποιαδήποτε δραστηριότητα και πρακτική που θέτει σε κίνδυνο το επίπεδο του κέρδους πρέπει να εξαλειφθεί. Αυτό που θα ήθελα να επισημάνω είναι ότι δεν πρόκειται για μια προσωρινή και τυχαία συνθήκη. Αρκετά έχουν αναφερθεί για την κρίση και για το γεγονός ότι είναι κάτι προσωρινό, αλλά εδώ και σαράντα χρόνια βρισκόμαστε σε συνθήκες κρίσης. Για την ακρίβεια, δεν μιλάμε για κρίση, αλλά για την αναδιάρθρωση της παγκόσμιας οικονομίας με πολύ συγκεκριμένες συνέπειες. Μιλάμε για ένα καπιταλιστικό σύστημα το οποίο ξεκάθαρα μπορεί μόνο να παρέχει ένα συγκεκριμένο επίπεδο ευημερίας για έναν πολύ περιορισμένο αριθμό ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο. Γιατί, σήμερα, αυτό που είναι ξεκάθαρο είναι ότι η σχετική ευημερία την οποία απολαμβάνουν οι άνθρωποι σε πολλές χώρες της Ευρώπης ή στις ΗΠΑ από την μεταπολεμική περίοδο, δεν είχε ποτέ τον στόχο της διεύρυνσής της σε μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού. Τη στιγμή κατά την οποία οι εργάτες άρχισαν να απαιτούν περισσότερα, όλος ο κόσμος γύρισε ανάποδα, προκειμένου να δημιουργηθούν μηχανισμοί που θα έδιναν στον καπιταλισμό μεγαλύτερη δύναμη για να περιορίσει αυτές τις απαιτήσεις.
Όπως ανέφερα και παραπάνω, σήμερα η Ελλάδα είναι πραγματικά ο κόσμος. Το ερώτημα, λοιπόν, είναι τι να κάνουμε; Προφανώς, το να δημιουργούμε εναλλακτικές απέναντι στον καπιταλισμό μπορεί να είναι μια μακρά διαδικασία που θα διαρκέσει αρκετό χρόνο. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά σημαντικά βήματα τα οποία μπορούμε άμεσα να ακολουθήσουμε. Μπορεί να μην είμαστε ικανοί να αλλάξουμε τις πολιτικές του διεθνούς καπιταλισμού, αλλά μπορούμε, για παράδειγμα, να κινητοποιηθούμε, ώστε να αρνηθούμε τη χρήση του παραγόμενου πλούτου για στρατιωτικούς σκοπούς με το επιχείρημα ότι αξιοποιούνται για να κάνουν πιο ασφαλή τη ζωή μας. Επιπλέον, είναι αναγκαία η αλλαγή των κοινωνικών προτεραιοτήτων. Σήμερα, στην καπιταλιστική οικονομία, το να μεγαλώνεις ένα παιδί δεν θεωρείται παραγωγική εργασία, ενώ το να παράγεις τα όπλα τα οποία σκοτώνουν παιδιά και ενήλικες θεωρείται παραγωγική εργασία και εισάγεται στο ΑΕΠ. Προφανώς, κάτι είναι προβληματικό με όλα αυτά, και αυτή η εξίσωση πρέπει να αλλάξει.
Επιπλέον, πρέπει να ξεπεράσουμε τον τρόπο με τον οποίο είμαστε διαχωρισμένοι με βάση το φύλο, την φυλή, την εθνικότητα και να ανοικοδομήσουμε τον κοινωνικό ιστό τον οποίο ο νεοφιλελευθερισμός έχει για χρόνια καταστρέψει. Για παράδειγμα, αυτό που γίνεται σήμερα με τους μετανάστες είναι πραγματικά συγκλονιστικό. Τα τελευταία χρόνια, η Μεσόγειος έχει μετατραπεί σε νεκροταφείο και χιλιάδες άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους. Την ίδια στιγμή, οι άνθρωποι που με κίνδυνο τη ζωή τους διέσχισαν τη Μεσόγειο ακολουθώντας όλες αυτές τις διαδρομές, είναι τώρα άστεγοι και κοιμούνται στους δρόμους, ενώ οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις τους μεταχειρίζονται σαν σκουπίδια. Είναι οι ίδιοι άνθρωποι οι οποίοι έχουν ξεφύγει από πολέμους τους οποίους έχουν υποστηρίξει και οι κυβερνήσεις των ευρωπαϊκών κρατών.
Εξίσου, όμως, σημαντικό είναι και το ζήτημα της βίας κατά των γυναικών, η οποία έχει φτάσει σε ένα άνευ προηγούμενου επίπεδο, και είναι μια πραγματικότητα και μια κατάσταση που αναμφίβολα ελαχιστοποιεί και υπονομεύει την πιθανότητα δημιουργίας δυναμικών αγώνων αντίστασης. Πώς μπορούμε να πετύχουμε μια δυναμική κινητοποίηση και ισχυρούς αγώνες όταν οι εμπλεκόμενοι σε αυτές τις κινητοποιήσεις είναι τόσο διαχωρισμένοι; Νομίζω ότι πρέπει να ξεκινήσουμε με την παραδοχή ότι η βία κατά των γυναικών δεν είναι απλώς μια παραβίαση της ζωής των γυναικών, αλλά είναι επίσης ένας τρόπος υπονόμευσης των αγώνων.
Προηγουμένως, αναφέρθηκα σε ορισμένα σημαντικά ζητήματα για τα οποία πρέπει να αγωνιστούμε. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι ο αγώνας μας πρέπει να μεταφερθεί και στην πλευρά της ανοικοδόμησης. Σε όλο τον κόσμο βλέπουμε ότι δημιουργούνται νέες κοινωνίες και νέες μορφές αναπαραγωγής, ακριβώς ως απάντηση προς το είδος της καταστροφής το οποίο οι καπιταλιστικές πολιτικές έχουν δημιουργήσει. Στις ΗΠΑ μια μεγάλη πηγή έμπνευσης είναι τα κοινωνικά κινήματα τα οποία αναπτύσσονται στην Λατινική Αμερική, και είναι κινήματα στα οποία οι γυναίκες κατέχουν κεντρικό ρόλο. Είναι κινήματα τα οποία, στην πραγματικότητα, έχουν αντιληφθεί ότι αν δεν πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας και αν δεν ξεκινήσουμε με τους ανθρώπους οι οποίοι κινούνται στην ίδια κατεύθυνση με εμάς, προκειμένου να οικοδομήσουμε έναν διαφορετικό κόσμο, θα είμαστε διαρκώς στο έλεος ενός συστήματος και το μόνο που θα μπορούσαμε να πετύχουμε είναι κάποια στοιχεία ευημερίας, ενώ θα είμαστε περικυκλωμένοι από μια θάλασσα φτώχειας και μιζέριας.
Σε πολλές αστικές περιφέρειες της Λατινικής Αμερικής, καθώς και σε αγροτικές περιοχές, αναδύονται κινήματα τα οποία έχουν συχνά έναν εδαφικό χαρακτήρα επειδή οι άνθρωποι έχουν εκτοπιστεί από τις αγροτικές περιοχές και έχουν μετακινηθεί στις πόλεις, και όλοι μαζί κατέλαβαν ένα κομμάτι γης και άρχισαν να οικοδομούν μια νέα ζωή στην κατειλημμένη γη. Πρόσφατα, επισκέφτηκα ορισμένες από αυτές της περιοχές στην Αργεντινή και είδα κάτι το οποίο μου έδωσε κουράγιο, αν και γνωρίζω ότι είναι πολλή δύσκολη η μεταφορά αυτών των εμπειριών και αλλού. Αυτό, όμως, που είδα ήταν μεγάλες ομάδες του πληθυσμού που δεν πιστεύουν πια ότι το κράτος ή η αγορά έχουν κάτι να τους προσφέρουν. Και τώρα προσπαθούν μέσα από τη συνεργασία τους να δημιουργήσουν νέες μορφές ζωής και αναπαραγωγής. Για παράδειγμα, κτίζουν μαζί σπίτια, δρόμους, και λαμβάνουν τις αποφάσεις μέσα από τις διαδικασίες συνελεύσεων. Σε αυτή τη διαδικασία, ο ρόλος των γυναικών είναι καθοριστικός. Περνώντας αρκετό χρόνο με αυτές τις γυναίκες εντυπωσιάστηκα. Με πήγαν στις γειτονιές και μου έλεγαν ότι όλα αυτά που βλέπω έχουν κατασκευαστεί από τα δικά τους χέρια. Παρά το γεγονός ότι δεν μπορούν να αγνοήσουν το κράτος, γιατί το κράτος έχει χρήματα και πόρους, και σε αυτό ανήκει η γη, δίνουν αγώνες για να αποκτήσουν υλικούς πόρους, τρόφιμα, ηλεκτρικό ρεύμα και ένα μεγάλο μέρος της εργασίας γίνεται από κοινού. Αυτό, λοιπόν, που έχω δει είναι κάτι για το οποίο στη Νέα Υόρκη όπου ζω φαντάζει ως κάτι ουτοπικό. Για παράδειγμα, την ανάπτυξη συλλογικών συνεργατικών μορφών αναπαραγωγής όπως οι συλλογικές κουζίνες που σε καθημερινή βάση ομάδες γυναικών παρέχουν σίτιση σε εκατοντάδες οικογένειες και δρουν συλλογικά και όχι απομονωμένες η καθεμιά στο σπίτι της.
Αναφέρω, λοιπόν, αυτό το παράδειγμα, για να δείξω ότι, στην πραγματικότητα, σε περιοχές όπου οι άνθρωποι έχουν κάτι λιγότερο από το τίποτα- εξαιτίας της αναγκαιότητας και όχι εξαιτίας της ιδεολογίας- πρέπει να εφεύρουν άλλους τρόπους επιβίωσης. Αυτό μπορεί να συμβεί μέσα από την επαναθεμελίωση της αλληλεγγύης και από την ευχαρίστηση που αντλείται από την επανάκτηση ενός ορισμένου ελέγχου πάνω στην ίδια τη ζωή τους. Αυτό γεννά την πεποίθηση ότι μπορείς να ελέγχεις την ίδια σου τη ζωή, και ότι τα προβλήματα της ζωής δεν χρειάζεται να τα αντιμετωπίζεις μόνος, αγχωμένος και κλεισμένος σε ένα δωμάτιο, αλλά πραγματικά μπορείς να τα μοιράζεσαι με άλλους ανθρώπους.
Δεν θα ήθελα να εξιδανικεύσω αυτές τις εμπειρίες, αλλά θέλω να τονίσω ότι αυτές δεν είναι κάποιες μεμονωμένες περιπτώσεις. Αυτές οι πρακτικές αφορούν χιλιάδες ανθρώπους. Στη γειτονιά που επισκέφτηκα, υπήρχαν πενήντα χιλιάδες άνθρωποι, και αυτό που είδα ήταν ότι σε αυτή τη γειτονιά όπου πολλές γυναίκες είναι αναλφάβητες κτίζουν σχολεία για να μάθουν να διαβάζουν και να γράφουν και ανάμεσα σε αυτές τις γυναίκες δημιουργούνται δεσμοί αλληλεγγύης και δημιουργικής συνεργασίας. Αυτά τα στοιχεία θα ευχόμουν να υπήρχαν και στη Νέα Υόρκη. Είδα τον μετασχηματισμό στη διαδικασία της κοινωνικής αναπαραγωγής μέρα με τη μέρα, στην καθημερινότητα. Για παράδειγμα, μετασχηματίζονται θεμελιακές έννοιες, όπως το τι σημαίνει να είσαι «καλή μητέρα». Το αποκαλώ ως τη γέννηση της επαναστάτριας μητέρας, γιατί αυτό που πιστεύουν είναι ότι το να είσαι «καλή μητέρα» δεν σημαίνει να βρίσκεσαι κλεισμένη μέσα στο σπίτι, αλλά το να βγαίνεις έξω, να συναντιέσαι με άλλες μητέρες και να αγωνίζεσαι για το καθετί. Γιατί σήμερα στην κοινωνία και στον κόσμο στον οποίο ζούμε μόνο όταν αγωνίζεσαι για τον μετασχηματισμό όλων των όψεων της κοινωνικής αναπαραγωγής, μόνο τότε είσαι ικανός να επιβιώσεις και να αναδιοργανώνεις τη ζωή σου με τους τρόπους που επιθυμείς.