"Με ευρυγώνιο φακό" #3 | Ενρίκε Ουμπιέτα Γκόμεζ | Η Κούβα δεν είναι απλώς ένα νησί, είναι ένα κλειδί

 

I

Το καπιταλιστικό (σήμερα ιμπεριαλιστικό) σύστημα εμφανίζεται ως κάτι φυσικό, σαν η δράση και η αντίδραση να είναι ανεξάρτητες από την ανθρώπινη βούληση: οποιαδήποτε πράξη εξέγερσης έχει συνέπειες κατά τον ίδιο τρόπο που η έντονη πρωινή ηλιοφάνεια στις τροπικές χώρες προκαλεί βροχή τα απογεύματα. Ο διεθνής τύπος και οι οργανικοί του αναλυτές προειδοποιούν: αν ένας αριστερός κερδίσει τις εκλογές, πέφτει το χρηματιστήριο, αν εφαρμόσει πολιτικές που ωφελούν τις φτωχοποιημένες πλειοψηφίες, τα κεφάλαια φεύγουν από τη χώρα και οι επενδυτές απομακρύνονται. Πίσω από τις επενδύσεις και τα κεφάλαια δεν υπάρχουν ανθρώπινα όντα· αν ο «φυσικός» νόμος είναι το μέγιστο κέρδος, κανείς δεν μπορεί να αποφύγει αυτήν την κατάληξη. Σύμφωνα με αυτό το πλαίσιο σκέψης, το οικονομικό, εμπορικό και χρηματοπιστωτικό εμπάργκο στην Κούβα είναι μια «φυσική» αντίδραση απέναντι στην απείθεια ενός μικρού νησιού που σπάει τον κανόνα του κέρδους που έχει εδραιωθεί από τον πιο ισχυρό. Όπως μια φορά μου αντέτεινε σε ένα μεξικάνικο πανεπιστήμιο ένας συνάδελφος από τις ΗΠΑ: δεν έχει σημασία αν είναι ή δεν είναι ηθικό, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι πιο ισχυρές, τελεία. Γι’ αυτό το λόγο όταν οι ιδεολόγοι της αντεπανάστασης μιλάνε για την «κακή διαχείριση» της κουβανικής οικονομίας δεν κάνουν αναφορά στο εμπάργκο: αυτό, υποτίθεται, δεν είναι παρά μια φυσική συνέπεια (η αντίθεση απέναντι στον ισχυρό δεν προβλέπεται). Αν εσύ προκαλείς τη φύση, αυτή αντιδράει.

Ωστόσο, όπως αποκαλύπτει ένα έγγραφο του 1960, διαβαθμισμένο από το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, αυτοί που υποστηρίζουν το εμπάργκο διαπράττουν, συνειδητά, ένα έγκλημα: «Η πλειοψηφία των Κουβανών στηρίζουν τον Κάστρο. Η μόνη δυνατή μέθοδος για να μειωθεί η υποστήριξη το εσωτερικό της χώρας είναι μέσω της δυσαρέσκειας και της αποθάρρυνσης λόγω των οικονομικών προβλημάτων. (…) [Γι’ αυτό είναι αναγκαία] η άρνηση χρηματοδότησης και ανεφοδιασμού της Κούβας, ώστε να μειωθούν ο μισθός σε χρήμα και ο πραγματικός μισθός,  με στόχο να προκληθεί πείνα, απελπισία και να πέσει η κυβέρνηση.» Ο κοινωνικός δαρβινισμός, τον οποίο έχει απορρίψει η επιστήμη, είναι ένα άλλοθι για τη χειραγώγηση της κοινής λογικής. Αλλά ο ορθός λόγος, από τη στιγμή που μπαίνει στο παιχνίδι, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την ηθική.  Γι’ αυτό είναι τόσο ελεεινή η απόφαση των ΗΠΑ (ο Τραμπ στη διάρκεια της θητείας του υπέγραψε 240 νέες κυρώσεις και ο Μπάιντεν όχι μόνο τις διατήρησε αλλά έχει προσθέσει, μέχρι σήμερα, άλλες 60) να προσπαθήσουν να προκαλέσουν ασφυξία στην Κούβα σε περίοδο πανδημίας, όταν οι κύριες πηγές εσόδων (για παράδειγμα ο τουρισμός) έχουν παραλύσει. Το να επικαλούμαστε το σεβασμό, τη δικαιοσύνη ή την ηθική μοιάζει άχρηστο, με παράδοξο τρόπο παράλογο, αλλά είναι απαραίτητο να κάνουμε ορατή την ισχνή ανθρωπιά (που δεν είναι το ίδιο με τον ανθρωπισμό) του ιμπεριαλισμού. Στην κοινωνία υπάρχουν αντικειμενικοί νόμοι, χωρίς αμφιβολία, αλλά είμαστε υπεύθυνα όντα: μια υποτιθέμενη κοινωνική αλήθεια, αν δεν είναι δίκαιη, δεν ισχύει. Όπως στις γραφές: ο Δαβίδ νικάει τον Γολιάθ.

II

Η Κούβα και οι Ηνωμένες Πολιτείες απέχουν μόνο 90 μίλια. Η Φλόριντα, που αγοράστηκε σε γελοία τιμή από την Ισπανία, μοιάζει σαν δάκτυλο που δείχνει το νησί της Καραϊβικής. Στη διάρκεια του 19^ου αιώνα η Κούβα είναι ένα καζάνι που βράζει καθώς συγκροτείται ως έθνος,ενώ στις ΗΠΑ το κεφάλαιο μπαίνει σε διαδικασία συγκέντρωσης και επέκτασης· γεννιέται κάτι νέο το οποίο θα συλλάβει εννοιολογικά ο Λένιν δεκαετίες αργότερα. Αλλά ένα άγρυπνο μάτι αντιλαμβάνεται την αλλαγή και τον κίνδυνο. Ο Χοσέ Μαρτί, λίγες ώρες πριν πέσει νεκρός στη μάχη, γράφει σε ένα φίλο του μεξικάνο: «Διατρέχω πια κάθε μέρα τον κίνδυνο να δώσω τη ζωή μου για την πατρίδα και για το καθήκον μου (….) να εμποδίσω εγκαίρως για την ανεξαρτησία της Κούβας να επεκταθούν οι ΗΠΑ στις Αντίλες και να επιτεθούν, με όλη αυτή τη δύναμη, πάνω στη δική μας γη της Αμερικής.  Όσα έκανα μέχρι σήμερα και όσα θα κάνω, θα είναι γι’ αυτό.» Όταν πια έφυγαν από τη ζωή ο Μαρτί και ο Αντόνιο Μασέο, το 1895 και το 1896 αντίστοιχα ‒οι δύο μεγάλοι πρωταγωνιστές της κουβανικής ανεξαρτησίας‒ η προφητεία εκπληρώθηκε με το χειρότερο τρόπο: το 1898 η Κούβα γίνεται το κυρίως σκηνικό του πρώτου ιμπεριαλιστικού πολέμου της Ανθρωπότητας και το νησί μετατρέπεται σε νεοαποικία των Ηνωμένων Πολιτειών.

Στη διάρκεια του 19^ου αιώνα, δύο πολιτικά ρεύματα είχαν εδραιώσει το πλαίσιο του κουβανικού μεταρρυθμισμού: οι υποστηρικτές της αυτονομίας (που υποστήριζαν τη διατήρηση των αποικιακών δεσμών με την Ισπανία) και οι υποστηρικτές της προσάρτησης (που αρχικά επιθυμούσαν την ένωση με τις βορειαμερικανικές πολιτείες του Νότου, εγγυήτριες της εργασίας των σκλάβων, αλλά μετά ασπάστηκαν υποτίθεται τη νεωτερικότητα). Τα δύο ρεύματα, παρά την προφανή πολιτισμική τους διαφορά (οι μεν οικειοποιούνταν την ισπανική ταυτότητα, οι δε επέλεγαν το άνοιγμα στον ακμαίο αγγλοσαξωνικό κόσμο) είχαν κοινά χαρακτηριστικά την έλλειψη εμπιστοσύνης στον κουβανικό λαό και τις ικανότητες του, αλλά και τον φόβο ότι ο πόλεμος και η επανάσταση που διακήρυττε ο Μαρτί θα ανέτρεπαν τις παλιές κοινωνικές ιεραρχίες. Ο μεταρρυθμισμός ήταν ουσιαστικά συντηρητικός και φαινόταν να προσκολλάται στο εφικτό. Ωστόσο ποτέ δεν ήταν [εφικτός].

Η συμφιλίωση, η ειρηνική συμφωνία που μέχρι και σήμερα μας προτείνουν, συνεχίζει να είναι ένας εναγκαλισμός μεταξύ εκμεταλλευομένων και εκμεταλλευτών, μεταξύ υποστηρικτών της ανεξαρτησίας και υποστηρικτών της νεοαποικιοκρατίας (με τις κατά τόπους εκφάνσεις τους: οι νεοαυτονομιστές ή νεοπροσαρτιστές οικοδομούν σήμερα δεσμούς εξάρτησης με τις Ηνωμένες Πολιτείες) με αντάλλαγμα μικρές παραχωρήσεις. Η  συμφιλίωση δηλαδή δεν συνδέεται με την εξάλειψη της εκμετάλλευσης ή με την υποταγή σε ξένα συμφέροντα, κάτι που οι ίδιοι θεωρούν αναπόφευκτο, αλλά με την αποδοχή της συμφωνίας με κατανόηση από τους από κάτω, σαν να μην αποτελούσαν άμεσες ή έμμεσες μορφές βίας, σαν το αντάλλαγμα που θα λάμβαναν οι από πάνω να έπρεπε να είναι επιθυμητό από τους από κάτω. «Δεν καταλαβαινόμαστε» είχε απαντήσει ο στρατηγός Αντόνιο Μασέο στη Συμφωνία του Σανχόν το 1878 [συνθηκολόγηση του απελευθερωτικού κουβανικού στρατού στα ισπανικά στρατεύματα]. Τότε ενθάρρυνε τη βία ή αντιδρούσε σε αυτή;

Η υποστήριξη της ανεξαρτησίας στην πιο ριζοσπαστική της μορφή (independentismo más radical), από τον Μαρτί ‒από τη νέα γενιά των απελευθερωτών που αποτελούνταν από στρατηγούς ταπεινής καταγωγής που κατέλαβαν το αξίωμά τους για ανδραγαθήματα στη διάρκεια του προηγούμενου πολέμου και από απόγονους σκλάβων ‒, ήταν παρ’ όλα αυτά, η μοναδική πραγματική επιλογή. Αυτό που φαινόταν αδύνατο ήταν το μόνο δυνατό.

Στη διάρκεια μιας πρόσφατης περιοδείας στην Ιταλία, κάποιος με ρώτησε γιατί η πιο πρόσφατη Eπανάσταση στην Κούβα είχε υιοθετήσει τα κομμουνιστικά ιδεώδη. Έπρεπε να του εξηγήσω ότι, στη δικιά μας περίπτωση, η εθνική ανεξαρτησία απαιτούσε μια ρήξη με το ιμπεριαλιστικό σύστημα και ποιοι ήταν οι πραγματικοί δεσμοί μεταξύ της αντιαποικιακής σκέψης της Γενιάς του Μαρτί και της αντινεοαποικιακής της Γενιάς της Εκατονταετίας μετά τον Μαρτί. Η κουβανική Επανάσταση του 1959 έπρεπε να είναι ταυτόχρονα σοσιαλιστική και εθνικοαπελευθερωτική. Η ιστορική σύγκρουση δεν ήταν ανάμεσα σε δύο χώρες (Κούβα και Ηνωμένες Πολιτείες), ακόμα λιγότερο ανάμεσα σε δύο κυβερνήσεις· ήταν μια σύγκρουση ανάμεσα στον ιμπεριαλισμό (τον σύγχρονο καπιταλισμό) και μια μικρή χώρα, ένα νησί στη μέση της Καραϊβικής, το οποίο οι πρώτοι χαρτογράφοι απεικόνισαν σαν ένα κλειδί που θα άνοιγε τις πύλες του Νέου Κόσμου. Αυτή η πράξη εξέγερσης αφορά το παγκόσμιο σύστημα: όχι μόνο επηρεάζει τα στρώματα που είναι πιο άμεσα συνδεδεμένα με την κυριαρχία καθώς και τις δυνάμεις που επικαρπώνονται με άμεσο τρόπο αυτήν την κυριαρχία· επηρεάζει όλο το διεθνές σύστημα ιμπεριαλιστικών σχέσεων γιατί αφαιρεί ένα κρίκο από την αλυσίδα. Αυτό εξηγεί γιατί, στον πόλεμο ενάντια στο εξεγερμένο νησί, το διεθνές κεφάλαιο υποτάσσεται στο βορειοαμερικάνικο ιμπεριαλισμό. Επιπλέον εξηγεί γιατί οποιοδήποτε κίνημα εθνικού χαρακτήρα στην Λατινική Αμερική, όσο μικρό κι αν είναι, κατηγορείται για κομμουνισμό. Και εξηγεί γιατί, αν ένα εθνικό λατινοαμερικάνικο κίνημα παραμένει αναποφάσιστο, αν είναι σεβάσμιο και μετριοπαθές απέναντι στην εκμετάλλευση, παραμένει στάσιμο και σβήνει.

III

Ο Χοσέ Μαρτί, απηυδισμένος με τις ομάδες που εξουσίαζαν την αμερικάνικη ήπειρο ‒τόσο στον ορμητικό Βορρά όσο και στον διαιρεμένο Νότο όπου κυριαρχούσαν οι οπλαρχηγοί (caudillos)‒ διακήρυττε την ανάγκη να δημιουργηθεί ένα εναλλακτικό πρότυπο ζωής. Σε σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες ‒όπου έζησε εξόριστος 15 χρόνια‒ μεταξύ πολλών άλλων έγραψε: «Οι αμερικάνικοι νόμοι έχουν προσφέρει στον Βορρά ένα υψηλό επίπεδο ευημερίας και ταυτόχρονα τον έχουν οδηγήσει στο ανώτατο επίπεδο διαφθοράς. Έχουν εθίσει τον Βορρά στο χρήμα στην προσπάθειά τους να κατακτήσουν την ευημερία. Καταραμένη είναι αυτή η ευημερία με τέτοιο κόστος!». Και τούτο είναι ο σοσιαλισμός: μια διαδικασία μεταστροφής του νοήματος της ζωής των πολιτών που ξεκινά με την αναδιοργάνωση των σχέσεων παραγωγής. Ο σοσιαλισμός δεν είναι ένα καταληκτικό σημείο αλλά ένας δρόμος: μια μακρά και δύσκολη πολιτισμική αλλαγή ενάντια στην ηγεμονική κουλτούρα. Μια αλλαγή από την κουλτούρα του έχειν (την καταναλωτική, μια έννοια πολύ διαφορετική από την κατανάλωση), στην κουλτούρα του είναι, στην οποία οι άνθρωποι αξίζουν για αυτό που είναι (τις αρετές τους, την προσφορά τους στην κοινωνία) κι όχι για αυτά που κατέχουν. Αυτό δεν περιλαμβάνει την μη ικανοποίηση των υλικών αναγκών, ούτε την υιοθέτηση ενός εξισωτισμού βασισμένου στην κοινή φτώχεια.

Κατά κάποιον τρόπο, οι κουβανοί επαγγελματίες υγείας συγκροτούν μια πρωτοπορία σε αυτή τη διαδικασία του μετασχηματισμού των νοοτροπιών. Μεταξύ Απριλίου και Ιουλίου του 2020, όταν το παγκόσμιο επίκεντρο της πανδημίας βρισκόταν στον βορρά της Ιταλίας, συνόδεψα την κουβανική αποστολή γιατρών και νοσηλευτών που δούλεψαν αφιλοκερδώς σε ένα νοσοκομείο covid στο Τορίνο. Θα σας διηγηθώ μόνο τη στιγμή της επιστροφής. Μπορεί να σας φανεί περίεργο αλλά ο πρόεδρος Μιγέλ Ντίας-Κανέλ υποδεχόταν κάθε ιατρική μπριγάδα που επέστρεφε στην πατρίδα. Όταν με δύο λεωφορεία πηγαίναμε στο ξενοδοχείο που θα περνούσαμε την καραντίνα, διασχίσαμε κάποιους δρόμους της πόλης κι εκεί ο απλός κόσμος στις γειτονιές χειροκροτούσε με φρενίτιδα. Κάποιοι από τα μπαλκόνια των σπιτιών τους χτυπούσαν με τη γροθιά τους το στήθος ξανά και ξανά, προσφέροντάς μας την καρδιά τους. Ο λαός, εν μέσω τόσων ελλείψεων που έχει προκαλέσει το εμπάργκο, αισθανόταν περηφάνια για τους διεθνιστές γιατρούς του. Αυτοί οι γιατροί και οι νοσηλευτές αντιπροσωπεύουν την ουσία της κοινωνίας που οι Κουβανοί προσπαθούμε να οικοδομήσουμε: μια αλληλέγγυα κοινωνία προς τα μέσα και προς τα έξω. Θεωρεί κανένας δυνατό ό,τι μια μητέρα ή ένα παιδί μπορούν να αισθάνονται περήφανοι που οι αγαπημένοι τους είναι σκλάβοι, σύμφωνα με την καπιταλιστική κατηγοριοποίηση; Το μέτρο αξιολόγησης του καπιταλιστικού συστήματος δεν είναι το ίδιο με το δικό μας, ευτυχώς και χάρη στην Επανάσταση. Όσο υπάρχει αυτή η υπερηφάνεια, η Κούβα είναι ασφαλής. Ο πόλεμος που μας γίνεται είναι και συμβολικός.

IV

Ένα βίντεο από τη γειτονιά του Σαν Ισίντρο στην Αβάνα που έχει αναπαραχθεί ευρέως δείχνει έναν Κουβανό να προσβάλει ανενόχλητος την επαναστατική αστυνομία στο δρόμο· όταν τον συλλαμβάνουν, τα κοινωνικά δίκτυα τον μετατρέπουν σε θύμα. Υπάρχουν ορισμένοι που δεν πιστεύουν στον λαό και συμμαχούν με το μαντρόσκυλο της γειτονιάς (τις Ηνωμένες Πολιτείες), νομίζουν ότι θα έχουν πλεονέκτημα όταν οι εκμεταλλευτές επιστρέψουν. Ο Χοσέ Μαρτί είχε γράψει: «Αυτοί που δεν έχουν πίστη στη γη τους [πατρίδα τους] είναι άνθρωποι εφταμηνίτες [μεταφορικά ανολοκλήρωτοι]. Επειδή τους λείπει το θάρρος, το αρνούνται στους υπόλοιπους. Δεν φτάνουν το δύσκολο δέντρο με το αδύναμο χέρι, με το χέρι με τα βαμμένα νύχια και το βραχιόλι, με το χέρι από τη Μαδρίτη ή το Παρίσι, και υποστηρίζουν ότι είναι αδύνατο να φτάσεις το δέντρο.»

Η αντεπαναστατική επίθεση των τελευταίων χρόνων έχει επιδιώξει να αποκαταστήσει με κυνισμό δύο ζητήματα που συναντούν την ευρεία αποδοκιμασία του λαού: 1. Ότι δεν είναι κακό οι αντίπαλοι του συστήματος (διευκρινίζω εδώ ότι δεν εναντιώνονται στην κυβέρνηση αλλά στο σύστημα, ενώ στον καπιταλισμό είναι ανεκτή η αντίθεση στην κυβέρνηση, ποτέ στο σύστημα) να δέχονται χρήματα από φορείς της κυβέρνησης των ΗΠΑ. 2. Η δημόσια έκφραση θαυμασμού για τις Ηνωμένες Πολιτείες (από τη χρήση ρούχων με την αμερικάνικη σημαία και την επιδεικτική εμφάνιση με αυτά σε δημόσιες εκδηλώσεις, μέχρι τη δήλωση μπροστά στις κάμερες, στα αγγλικά, ότι «ο πρόεδρός μου είναι ο Τραμπ»). Ζητάνε ανοικτά την ένοπλη επέμβαση των Ηνωμένων Πολιτειών στην Κούβα.

Αυτούς τους αντεπαναστάτες εξεγερμένους, υποστηρικτές του νεοπροσαρτισμού, τους συγκρίνουν με το κίνημα  Black Lives Matter. Αυτή η αξίωση πρέπει να αναλυθεί περαιτέρω: Η δεξιά, έχοντας την κυριαρχία των μέσων, επιμένει να κλέβει τον λόγο και τις μορφές αγώνα εκείνων που της εναντιώνονται με σκοπό να θολώσει τα όρια μεταξύ αριστεράς και δεξιάς: σηκωμένες γροθιές, απεργίες πείνας (ή δήθεν απεργίες), πληρωμένες «μητέρες» στα άσπρα σαν τις αξιοσέβαστες Γιαγιάδες της Plaza de Mayo, ανακυκλωμένα συνθήματα. Λίγες μέρες πριν διεξαχθούν οι πιο πρόσφατες εκλογές στο Περού, μία ομάδα από γυναίκες πολύ στολισμένες συγκεντρώθηκαν σε ένα δρόμο στο Μαϊάμι και υποστήριζαν με πικέτες την υποψήφια της διεφθαρμένης δεξιάς για την προεδρία της χώρας, ενώ εν χορώ φώναζαν «περουβιανοί ενωμένοι, ποτέ νικημένοι».

Αλλά οι υπολογισμοί που πόνταραν στην άμεση ανατροπή της επαναστατικής κυβέρνησης αποδείχθηκαν εσφαλμένοι. Κι ο πόλεμος γίνεται επικίνδυνα δηλητηριώδης. Τα «κοινωνικά» δίκτυα παρενοχλούν τους επαναστάτες. Γίνονται δράσεις αποδοκιμασίας ενάντια σε καλλιτέχνες που δεν μιλάνε ενάντια στην Πατρίδα. Κάποιοι σπάνε, άλλοι όχι. Απειλούν αυτούς που ζούνε στην άλλη πλευρά της θάλασσας [στις ΗΠΑ]: κινδυνεύουν να χάσουν τις ιδιοκτησίες τους, την άδεια παραμονής τους, τις συμβάσεις εργασίας τους. Οι συνθέτες και ερμηνευτές του τραγουδιού «Πατρίδα και ζωή» (μία διατύπωση που απομακρύνεται από το επαναστατικό σύνθημα «πατρίδα ή θάνατος» και προσπαθεί να παρουσιαστεί σαν το αντίθετό του, παρά το γεγονός ότι προφανώς η πατρίδα εμπεριέχει τη ζωή) πηγαινοέρχονταν χωρίς πρόβλημα στην Κούβα, όπου επίσης έκαναν συναυλίες και εξέφραζαν σεβασμό για την Επανάσταση, μέχρι που τους έσπασαν. Απαρνήθηκαν την αξιοπρέπειά τους για να διατηρήσουν τα προνόμιά τους. Τους κατέβαλε η βία των δράσεων διαμαρτυρίας στο Μαϊάμι. Ενώ ο διεθνής τύπος αναφέρεται συχνά σε δράσεις διαμαρτυρίας στην Κούβα, θορυβείται όταν οι επαναστάτες βγαίνουν στους δρόμους. Αποκηρύσσουμε τη βία και οποιαδήποτε πράξη ενάντια στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ο ορθός λόγος και η αλήθεια, σε ένα κόσμο που τις περιφρονεί, είναι η δύναμή μας. Βέβαια, υπάρχουν κι εκείνοι που νομίζουν ότι θα παραδώσουμε ειρηνικά την εξουσία, ώστε να ανακτήσει ο ιμπεριαλισμός τον έλεγχο της ζωής μας και των πόρων μας.

Να κάνω μια αναγκαία διευκρίνηση: στη διαμαρτυρία της 11^ης Ιουλίου, προετοιμασμένη ενδελεχώς και υποκινούμενη από το εξωτερικό, συμμετείχαν άνθρωποι απολίτικοι από φτωχές γειτονιές, εξαντλημένοι από την οικονομική κρίση που έχουν προκαλέσει η πανδημία και το εμπάργκο. Ωστόσο, όλοι υιοθέτησαν τα αόριστα συνθήματα της δεξιάς. Ο μηχανισμός του ήπιου πραξικοπήματος, ακολουθώντας τα σχετικά εγχειρίδια, είχε τεθεί σε εφαρμογή.

V

Δεν μπορεί να υπάρξει μια νέα κουλτούρα χωρίς μια υλική βάση για να την υποστηρίζει. Αλλά δεν πρόκειται για μια απλή σχέση ισοδυναμίας. Μπορεί η νοηματοδότηση της ζωής μας να προχωράει πέρα από αυτό που η οικονομία ‒ακινητοποιημένη από το εμπάργκο και τις παγκόσμιες καπιταλιστικές (δηλαδή άνισες και άδικες) σχέσεις– μπορεί να υλοποιήσει άμεσα. Βέβαια, η πτώση του λεγόμενου σοσιαλιστικού μπλοκ αποτέλεσε ένα σκληρό χτύπημα σε αυτή τη διαδικασία: η κατάρρευση της κουβανικής οικονομίας συνοδεύτηκε από μια στιγμιαία απώλεια του ορίζοντα. Η χώρα και οι πολίτες της έπρεπε να υιοθετήσουν μέτρα για την επιβίωσή τους. Όπως σε κάποια ηπειρωτικά ποτάμια, με την ξηρασία αναδύονται οι πέτρες που βρίσκονται κάτω από το νερό. Αν και δεν εφαρμόστηκαν μέτρα-σοκ, τα πιο φτωχά στρώματα, που έφεραν το βάρος αιώνων εκμετάλλευσης, ήταν αυτά που πλήγηκαν περισσότερο. Η Επανάσταση είχε εξαλείψει όλα τα νομικά αναχώματα που συγκάλυπταν τον ρατσισμό, για παράδειγμα· ωστόσο δεν μπόρεσε να αλλάξει τις οικογενειακές παραδόσεις και τις υλικές συνθήκες που ενθάρρυναν ή εμπόδιζαν κάποιους νέους να πραγματοποιήσουν ανώτερες σπουδές.

Ο Φιδέλ ξεκίνησε τη Μάχη των Ιδεών. Δεν αφορούσε περισσότερες διαλέξεις ή περισσότερα διδακτικά βιβλία. Σκοπός ήταν νέοι που βρίσκονταν σε μειονεκτική θέση λόγω οικογενειακών και ιστορικών συνθηκών, οι οποίοι ούτε σπούδαζαν ούτε εργάζονταν, να συμμετάσχουν στη διάσωση άλλων νέων σε παρόμοια κατάσταση με αυτούς. Στη συνέχεια τους δινόταν η δυνατότητα να ακολουθήσουν πανεπιστημιακές σπουδές.

Η Κάρδενας ήταν μία από τις πόλεις όπου περισσότερα άτομα βγήκαν να διαμαρτυρηθούν στις 11 Ιουλίου. Στην πόλη αυτή, που βρίσκεται πολύ κοντά στην παραλία του Βαραδέρο, η πλειοψηφία των κατοίκων έχουν εργασία, στον δημόσιο ή στον ιδιωτικό τομέα, σχετική με τον διεθνή τουρισμό  και, για αυτό, συνηθίζουν να βλέπουν περισσότερη τηλεόραση από το Μαϊάμι παρά από την Κούβα, πόσο μάλλον κατά τη διάρκεια της πανδημίας που όλα είχαν παραλύσει. Εκεί γνώρισα μια γιατρό, σχετικά νέα, που διηύθυνε μια πολυκλινική. Αυτή η κοπέλα είχε σωθεί χάρη στη Μάχη των Ιδεών: από φτωχή οικογένεια, έμεινε έγκυος στην εφηβεία και δεν μπόρεσε να συνεχίσει τις σπουδές της. Το πρόγραμμα του Φιδέλ της πρόσφερε κοινωνική εργασία, μπόρεσε να ανεβάσει το επίπεδο των σπουδών της και να γραφτεί στην ιατρική. Ειδικεύτηκε ως οικογενειακή γιατρός και συμμετείχε σε διεθνιστική αποστολή στη ζούγκλα της Βραζιλίας. Τώρα σώζει ζωές στη φτωχή της γειτονιά, την ίδια γειτονιά που πάντα ζούσε, εκεί όπου πρωτύτερα είχε σωθεί η ίδια. Οι νέοι που σώθηκαν δεν βελτίωναν τις υλικές συνθήκες ζωής, τουλάχιστον όχι λόγω του προγράμματος, όμως αποκτούσαν το πιο πολύτιμο πράγμα που μπορεί να έχει ένα ανθρώπινο ον: ένα νόημα στη ζωή τους. Η γιατρός βγήκε στις 11 Ιουλίου στο δρόμο για να υπερασπιστεί την Επανάστασή της.

Όμως το πρόγραμμα περιείχε παραμέτρους που το έκαναν σχεδόν μη βιώσιμο. Οι εργαζόμενοι στα εργοστάσια που εκείνη την περίοδο έκλειναν, όπως συνέβη με πολλά κέντρα παραγωγής ζάχαρης, είχαν μια μοναδική δυνατότητα: μπορούσαν να κάνουν πανεπιστημιακές σπουδές και στη διάρκειά τους λάμβαναν το ακέραιο του μισθού της θέσης που είχαν πρωτύτερα. Άλλα γεγονότα επίσης κατέστρεψαν την προσπάθεια: ορισμένοι νέοι σε θέσεις ευθύνης απέκτησαν απότομα υπερβολική εξουσία και διαφθάρηκαν. Το πρόγραμμα Μάχη των Ιδεών διακόπηκε. Η 11^η Ιουλίου μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε ότι πρέπει να επαναφέρουμε το πρόγραμμα, όχι για να το επαναλάβουμε ακριβώς όπως ήταν πριν, αλλά ως προς την ουσία του. Σε μια χώρα φτωχή και με εμπάργκο της οποίας ο ορίζοντας παραμένει η πλήρης δικαιοσύνη, αν και έχουμε κατορθώσει μόνο την εφικτή, πρέπει να απλώσουμε το χέρι σε αυτούς που στερούνται τα περισσότερα. Το κουβανικό κράτος, οι θεσμοί του και η κοινωνία των πολιτών έχουν ξεχυθεί στις γειτονιές, όχι για να κατευθύνουν τον κόσμο αλλά, για να τον ακούσουν και να ανοίξουν συλλογικούς δρόμους.

Από την άλλη πλευρά, θα μπορούσε μια χώρα εξεγερμένη (δηλαδή σε πόλεμο με τη διεθνή κυριαρχία), μικρή και με περιορισμένους πόρους να κατακτήσει την υλική ευημερία; Θεωρώ ότι ναι, θα μπορούσε, αλλά είναι απαραίτητο να επανανοηματοδοτήσουμε την έννοια της ευημερίας από τη σκοπιά της σοσιαλιστικής κουλτούρας. Η ευημερία που προωθεί ο καπιταλισμός βασίζεται στην κουλτούρα του έχειν κι όχι μόνο είναι ανέφικτη αλλά και ανεπιθύμητη. Η λέξη ευημερία, όπως σημείωνε ο Χοσέ Μαρτί στις παρατηρήσεις του για τις Ηνωμένες Πολιτείες, πρέπει να πλαισιωθεί από ένα διαφορετικό κοινωνικό όραμα.

Τον χαρακτήρα οποιουδήποτε πολιτικού προγράμματος τον καθορίζει το νόημά του: στην περίπτωσή μας, το άνοιγμα μιας διεξόδου ανάπτυξης για τον αντικαπιταλιστικό σοσιαλισμό σε εξαιρετικές συνθήκες – μία μόνο χώρα, μικρή και φτωχή απέναντι στον βορειαμερικάνικο και παγκόσμιο ιμπεριαλισμό – και αυτός ο στόχος μας χρησιμεύει ως πυξίδα για τις αναγκαίες προσαρμογές. Η πυξίδα δεν είναι το γράμμα ενός εγχειριδίου ή ενός οποιουδήποτε άλλου κειμένου που εγκρίνει ένα συνέδριο· η πυξίδα, όπως πάντα έλεγε ο Φιδέλ είναι ο λαός. Το επιβεβαίωνε ο Ραούλ Κάστρο στο Σαντιάγο ντε Κούβα, την πρώτη Ιανουαρίου του 2014:

Στενά συνδεδεμένη με αυτές τις έννοιες στρατηγικού χαρακτήρα, αληθινά στρατηγική για το παρόν και το μέλλον της Πατρίδας, είναι η φράση που διατύπωσε ο Φιδέλ εδώ, σχεδόν την ίδια ώρα της ημέρας, από αυτό ακριβώς το μπαλκόνι, πριν 55 χρόνια, φράση με την οποία θέλω να ολοκληρώσω την ομιλία μου, λόγω της αδιάλειπτης ισχύς της: «Η Επανάσταση θριαμβεύει χωρίς δεσμεύσεις απέναντι σε κανέναν άλλον, παρά μόνο στο λαό ο οποίος είναι και ο μόνος στον οποίο οφείλει τις νίκες της». Πενήντα πέντε χρόνια μετά, στο ίδιο μέρος, μπορούμε να επαναλάβουμε με υπερηφάνεια: Η Επανάσταση συνεχίζεται με τον ίδιο τρόπο, χωρίς δεσμεύσεις απέναντι σε κανέναν άλλον, παρά μόνο στον λαό!

Επομένως δεν πρόκειται περί υλοποίησης όλων όσων «ο κόσμος» λέει ή σκέφτεται (γνωρίζουμε πια πώς κατασκευάζονται οι διάφορες απόψεις, πώς αναπαράγουμε προκατασκευασμένες απόψεις σαν να ήταν δικές μας) που γενικώς είναι κάτι που μια μικρή ομάδα λέει ότι «ο κόσμος» λέει. Το να είσαι με το λαό σημαίνει ότι είσαι μέρος του λαού.

VI

Η συνεχής αύξηση κρουσμάτων Covid-19 τον Ιούλιο και τον Αύγουστο επιβεβαίωσε την ύπαρξη στην Κούβα μιας νεολαίας αφοσιωμένης. Στην πόλη Ματάνσας, όπου πήγα και παρέμεινα όταν η περιοχή έγινε επίκεντρο της πανδημίας, συνάντησα εκατοντάδες νεαρούς εθελοντές (πανεπιστημιακούς φοιτητές ή νέους πτυχιούχους από διάφορους τομείς) προερχόμενους από κάθε άκρη της χώρας που πήγαιναν να προσφέρουν βοήθεια ανάλογα με τις γνώσεις τους ή απλώς να μοιράσουν τρόφιμα ή ακόμα και να εκτελέσουν εργασίες καθαριότητας στις δομές καραντίνας. Στο πιο σημαντικό νοσοκομείο της πόλης ρώτησα μια κοπέλα πολύ νέα και λεπτή που περνούσε μπροστά μου πού βρίσκεται το γραφείο του διευθυντή. Με ευγένεια αλλά χωρίς να σταματήσει μου είπε: «Ακολούθησέ με». Φτάσαμε στο γραφείο και τότε ρώτησα για το διευθυντή. «Εγώ είμαι» μου απάντησε χαμογελώντας. Ήταν, ως επί το πλείστον, νέοι επιστήμονες οι δημιουργοί των τριών εμβολίων και των δύο υπό δοκιμή που κατέχει η Κούβα, με τα οποία έχει εμβολιαστεί πάνω από το 80% του συνόλου του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών άνω των δύο ετών. Στην Κούβα ο εμβολιασμός δεν είναι υποχρεωτικός αλλά ο λαός έχει εμπιστοσύνη στους επιστήμονές του, στους γιατρούς του. Τα μέλη των διεθνιστικών μπριγάδων που επέστρεφαν από το εξωτερικό πήγαιναν κατευθείαν στην Ματάνσας για να βοηθήσουν, χωρίς πρώτα να αγκαλιάσουν την οικογένειά τους, που είχαν μήνες να δουν, στους τόπους κατοικίας τους. Παρά τις παρενοχλήσεις και τις ελλείψεις, η Κούβα αποτελεί μια χώρα που έχει διαχειριστεί την πανδημία με επιτυχία.

Ο τίτλος αυτού του κειμένου είναι μια φράση που άκουσα στην παρουσίαση του βιβλίου μου Ημερολόγιο του Τορίνο (2021) στη Νάπολη, από την επιφανή Ιταλίδα διανοούμενη Αλεσάνδρα Ρίτσο. Τη μεταφράζω ελεύθερα: Η Κούβα είναι ένα κλειδί που μπορεί να ανοίξει ή να κλείσει δρόμους σήμερα στην ανθρωπότητα. Όταν ο Μαρτί προσπάθησε με την ανεξαρτησία της Κούβας να σταματήσει την επέλαση του βορειοαμερικάνικου ιμπεριαλισμού έγραψε αυτές τις προφητικές λέξεις: «Όποιος ξεσηκώνεται σήμερα για την Κούβα, ξεσηκώνεται για όλους τους καιρούς».