Εκ μέρους του ΔΣ του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς αποχαιρετώ «τον φίλο, τον σύντροφο, τον διανοούμενου, τον συγγραφέα, τον νομικό, τον δάσκαλο».
Τώρα μπορώ να πω όλα αυτά χωρίς να φέρω τον σ. Στέλιο σε δύσκολη θέση… Είμαστε εδώ για να αποχαιρετίσουμε ένα «σπουδαίο» άνθρωπο. Σπουδαίο, φυσικά με την αριστοτελική έννοια, και όχι με την έννοια την τρέχουσας νεοελληνικής μαγκιάς. «Σπουδαίος» αυτός που ζει και λειτουργεί ως υπόδειγμα, στη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα, σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας, με βάση τις νόρμες της αρετής και του καλού. Ο εξαιρετικός αυτός άνθρωπος στα καθημερινά πρακτικά ζητήματα κινείται πάντα στη βάση ώριμων και αποτελεσματικών αποφάσεων, που στηρίζονται στην ενόραση και την εμπειρία.
Ο «σπουδαίος» δεν πρέπει συγχέεται με την πνευματικότητα ή την σοφία που χαρακτηρίζει τους διανοούμενους ούτε με όσους διαθέτουν κάποιες επιστημονικές δεξιότητες και γνώσεις, εκείνα τα στοιχεία που ορίζουν τους τεχνοκράτες. Ωστόσο ο άνθρωπος αυτός, ο «σπουδαίος» δεν μπορεί να θεωρείται τέλειος, σε τελευταία ανάλυση δεν είναι κάποιος, που επιδιώκει να ξεχωρίζει την δράση του και την ζωή του από την ζωή των άλλων. Αντίθετα, ηθικά και πολιτικά ο άνθρωπος αυτός είναι εκείνος που σε κάθε διάσταση της καθημερινότητας διακρίνει πάντα το πραγματικά καλό, το ειλικρινά ευγενές και το ισορροπημένο ευχάριστο της ζωής με τέτοιο τρόπο που κατά κάποιο τρόπο αναδεικνύεται σε πρότυπο, σε νόρμα, σε μέτρο για όλους τους άλλους. Είναι ο λόγος που οι ιδιότητες αυτές του «σπουδαίου» αποτελούν τις εκ των ων ουκ άνευ προϋποθέσεις που ορίζουν την κατά Αριστοτέλη έννοια του πολίτη, που δεν είναι αφηρημένη και τυπική αλλά συνυφασμένη με την ενεργό συμμετοχή στα κοινά.
Γνώρισα τον Στέλιο πριν περίπου 48 χρόνια τέτοια εποχή. Κατά την πρώτη μεγάλη διάσπαση του ΠΑΣΟΚ και τα προεόρτια της ίδρυσης της Σοσιαλιστικής Πορείας.
Περίεργος τύπος σκέφτηκα. Θύμιζε ίσως το πλέον ιδιόμορφο πρόσωπο για την ανανεωτική δημοκρατική αριστερά. Δεν ήταν μόνο ευγενής, υπομονετικός και συνθετικός αλλά ήταν ο μόνος από τα τόσα στελέχη εκείνης της εποχής που έφτιαχνε μόνος τον καφέ του. Ο μόνος που δεν βάρυνε το νεαρό επαγγελματικό στέλεχος της τότε συλλογικότητάς μας.
Από άλλους όχι από τον ίδιο, έμαθα ότι αυτός ο τύπος είχε μια σημαντική πολιτική και επιστημονική δράση, συμμετοχή στην παράνομη ΕΠΟΝ της δεκαετίας του ΄50, μέλος της «Κίνησης Νέων Χωρών», σπουδές κοινωνιολογίας στο Παρίσι το 1968 ενώ παράλληλα ήταν ένας εξαίρετος νομικός που πάντα συμβούλευε δικηγόρους που ξεκίναγαν την δική τους πορεία (ξέρω φίλους που για χρόνια χρησιμοποίησαν δικά του πρότυπα δικογράφων).
Σύντομα συνδέθηκε με την οργάνωση μου, «τα παιδιά του Πειραιά». Συχνά πυκνά κατέβαινε κάτω με κάθε ευκαιρία, εξορμήσεις, συζητήσεις, εκδρομές ή ακόμη και όταν χρειάστηκε να προασπιστεί συντρόφους στο δικαστήριο (φυσικά pro bono). Γίναμε φίλοι έτσι εκμεταλλευτήκαμε την σοφία, την «σπουδαιότητά» του και χαιρόμασταν την παρέα του. Οι περισσότεροι /ες που συνδεθήκαμε με τον Στέλιο και την πάντα παρούσα Λούλα είμαστε πολύ νέοι τότε. Ο Στέλιος ποτέ δεν μας έκανε να αισθανθούμε μικροί, ποτέ δεν αγνόησε τις απόψεις μας ακόμη και στην υπερβολή τους, ποτέ δεν μας πατρονάρισε. Η δοτικότητα στους νέους ήταν κάτι φυσικό και μόνιμο για τον Στέλιο, κάτι που εξηγεί και την σχέση που ανέπτυξε με τον Άρη, τον γιό μας όπου η ηλικιακή απόσταση ήταν ακόμη μεγαλύτερη από την δική μας τότε.
Από εκείνη την περίοδοι, τα πρώιμης Μεταπολίτευσης μέχρι μόλις πριν λίγα χρόνια ο Στέλιος έδωσε το παρόν σε κάθε θεωρητική και πρακτική συλλογική προσπάθεια της ανανεωτικής και ριζοσπαστικής αριστεράς.
Κάθε συμμετοχή, πρωτοβουλία και δράση χαρακτηρίστηκε από ανιδιοτέλεια, δημιουργικότητα και είχε πάντα θετικά αποτελέσματα για την προώθηση της δέσμευσης και στράτευσής μας στην υπόθεση του κοινωνικού μετασχηματισμού και της ανθρώπινης χειραφέτησης:
Υποψήφιος βουλευτής στα πολύ δύσκολα χρόνια της αριστεράς.
Ενεργή συμμετοχή σε περιοδικά και εκδόσεις. Επιχειρήματα, Ιδεοκίνηση, Αλφα, μετάφραση βιβλίου, συγγραφή κειμένων και βιβλίων.
Εκλεγμένο μέλος της ΚΕ του Συνασπισμού
Συμμετοχή στην οργάνωση της μάχης των ιδεών, Κέντρο Τεκμηρίωσης και στο Δ. Σ. του ΙΝΠ
Ο Στέλιος ήταν ένας ζηλευτός και ταυτόχρονα ιδιαίτερος άνθρωπος. Η σεμνότητά του δεν τον άφησε να πάρει τον εαυτόν του στα σοβαρά σε εκείνα που οι άλλοι θεωρούσαν σημαντικά και εκείνον σπουδαίο. Ήταν κάποιος που σοβάρευε με εκείνα που τον πάθιαζαν για τα οποία ποτέ δεν αστειεύτηκε. Με πάθος για την κοινωνική βελτίωση αλλά χωρίς φανατισμό για τις επιλογές του. Με αφοσίωση και χωρίς ιδιοτέλεια ήταν πάντοτε παρών όπου κλήθηκε ή θεώρησε ότι θα ήταν χρήσιμός αλλά ποτέ ίχνος αυτοπροβολής.
Ίσως τον μεγαλύτερο ερασιτέχνη που έχω γνωρίσει με όλες τις ουσιαστικές σημασίες της λέξης. Εραστής της κοινωνικής σκέψης και πράξης αλλά και εραστής της πιο ευσυνείδητης επαγγελματικότητας που έχω γνωρίσει και ταυτόχρονα γενναιόδωρος με όλες τις σημασίες. Αξίες και χαρακτηριστικά που μετά τα πέτρινα χρόνια της Αριστεράς, δεν είναι δυστυχώς αυτονόητα στο πλαίσιο της «πολυτέλειας» και του ειδικού βάρους, που επαξίως αποτελεί το κεκτημένο πλέον της σημερινής κυβερνώσας αριστεράς.
Δεν θα αναφερθώ στο πόσο ωφελήθηκα εγώ και τουλάχιστον δεκάδες άλλοι/ες που είχαν την τύχη να διασταυρωθούν μαζί του. Και τούτο γιατί παρά τα συχνά σύνθετα επιχειρήματα, που απέφευγαν απλουστεύσεις και αναγωγισμούς, ο Στέλιος διέθετε ένα πολύ χωνεμένο θεωρητικό προβληματισμό. Αριστοτεχνική, ουσιαστική, βαθιά κατανόηση και χρήση της διαλεκτικής. Κατά συνέπεια αν κανείς κατανοούσε τον Λόγο του, τότε δεν είχε όφελος μόνο στο πλαίσιο της συγκεκριμένης συζήτησης αλλά ήταν δυνατόν να κατακτήσει ένα είδος κλειδιού για να ξεκλειδώνει, να προσεγγίζει ζητήματα πέρα από την άμεση συγκυρία.
Ανακοίνωσα με μέιλ το φευγιό του Στέλιου. Έλαβα αρκετά συγκινητικά μηνύματα. Σταχυολογώ και μοιράζομαι μερικά από αυτά μαζί σας
Ο Θανάσης λέει «έδωσε όλη του τη ζωή στην υπόθεση της ανανεωτικής Αριστεράς… Ποτέ δεν κράτησε, ούτε διεκδίκησε τίποτα για τον εαυτό του»
Η Όλγα «Ένας σύντροφος με προσφορά στη συλλογική σκέψη μας»
Για το Βασίλη (Τσιτσιρίγκο) ο Στέλιος ήταν ένας «βαθύτατα αριστερός άνθρωπος, φίλος συνεργάτης και δάσκαλος στην ΤΑ. Έτσι μου θύμισε την προσφορά του στο πεδίο της ΤΑ. Συμβολή που ίσως μπορεί να εκληφθεί ως προπομπός του κεκτημένου πλέον, ότι η Αριστερά δεν μπορεί να περιορίζεται στη διαμαρτυρία και στον αφηρημένο σχεδιασμό της κοινωνικής αλλαγής. Ο Στέλιος λέει ο Βασίλης ήταν «Πάντα δίπλα και πάντα μαζί, με τους ηρωικούς αυτοδιοικητικούς της Ανανεωτικής Αριστεράς και του ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΥ, τον Χρήστο Παλαιολόγο, τον Γιώργη τον Κλάδο, τον Χατζόπουλο, τον Πετράκη, τον Μιλτιάδη τον Κλάπα… Αιρετικός, διανοούμενος, μαρξιστής, ένας νηφάλιος και καλλιεργημένος σύντροφος.» Πέρα φυσικά από την σημαντική συμβολή του στην συγκρότηση της ΕΤΑΑ. Και συμπληρώνει ο Βασίλης «Τον θυμάμαι – μέρες που είναι για την χωρίς πυξίδα Αριστερά- με τον Στέλιο Παπά να δίνουν την μάχη στο Συνέδριο του ΣΥΝ – μόνοι εναντίον όλων – για να εκλέγεται ο πρόεδρος του ΣΥΝ από την ΚΕ και όχι δια βοής από τα Συνέδρια, ως στοιχείο δημοκρατικής λειτουργίας ενός Αριστερού Κόμματος.
Η Ζωή μας θυμίζει την συμμετοχή του στο Άλφα και το πώς ο Μπαμπάς συνιστούσε ένα πολύτιμο αντίβαρο στις δογματικές τάσεις της συλλογικότητας ενώ επισημαίνει χαρακτηριστικά σε άλλο σημείωμά της «τον είχα σύμμαχο στα φεμινιστικά και διεθνιστικά στον τρόπο πού έβαζε την ταξικότητα».
Λέγεται ότι όταν μια απώλεια μας θυμίζει πως πρέπει να ζούμε, πως πρέπει να αντιμετωπίζουμε τις προκλήσεις της καθημερινότητάς μας, τότε ο πόνος της απώλειας ελαχιστοποιείται. Με άλλα λόγια όταν ο θρήνος μας αφορά κάποιον που έχει συμβάλλει σε τέτοια έκταση στην συγκρότηση θετικού προτύπου ζωής για τόσους πολλούς, τότε βάσιμα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αυτό συνιστά μια έμμεση νίκη απέναντι στον έτσι κι αλλιώς αναπόφευκτο θάνατο κι ταυτόχρονα μια ρεαλιστική αξίωση στην αιωνιότητα.