Αναδημοσίευση / Ν. Βαΐου ""μένουμε σπίτι": συρρίκνωση του χώρου και ψηφίδες μιας δύσκολης καθημερινότητας"

Αναδημοσίευση από τις Εκδόσεις Νήσος

Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου Ι 100 κείμενα για την κατάσταση της πανδημίας

Κατεβάστε εδώ δωρεάν τον τόμο: https://nissos.gr/download_offer_pdf/3

“μένουμε σπίτι”: συρρίκνωση του χώρου και ψηφίδες μιας δύσκολης καθημερινότητας

Ντίνα Βαΐου*

 

[το κείμενο περιλαμβάνεται στον ηλεκτρονικό τόμο Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου, επιμ. Πόλα Καπόλα, Γεράσιμος Κουζέλης, Οδυσσέας Κωνσταντάς, εκδ. νήσος, 2020]

Καθώς οι εβδομάδες περνούν και τα κρούσματα του Covid-19 αυξάνονται στην Ελλάδα όπως και αλλού, το “μένουμε σπίτι” γίνεται η νέα συνθήκη ζωής στις αποκενωμένες πόλεις, μετατρέποντας την προστασία από τον ιό ανάγεται σε προσωπική ευθύνη. Τα επίσημα ανακοινωθέντα φέρνουν κάθε μέρα μέσα σε κάθε σπίτι τη ζοφερή αποτίμηση θυμάτων, κινδύνων και μέτρων, επιβεβαιώνοντας ταυτόχρονα τις πρακτικές πειθάρχησης των σωμάτων μέσα από επικοινωνιακή χειραγώγηση και πολύμορφη άσκηση βίας. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι ενημερωτικές ιστοσελίδες, από την πλευρά τους, κατακλύζουν, όσες και όσους έχουμε πρόσβαση, με ειδήσεις που επιμελώς αποκρύπτει η επίσημη ενημέρωση. Έτσι, ενώ οι εκκλήσεις από το δημόσιο σύστημα υγείας μένουν στον αέρα, μαθαίνουμε για σκανδαλώδεις κυβερνητικές ενέργειες, όπως η ενημερωτική καμπάνια 11εκ.€, ο διπλασιασμός του καλυπτόμενου κόστους ανά κρεβάτι ΜΕΘ και η γενικότερη ενίσχυση ιδιωτικών θεραπευτηριών με 30εκ.€ ή η αναβολή πληρωμών για τα ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια. Ταυτόχρονα, με συνοπτικές διαδικασίες, περνάνε έκτακτες ρυθμίσεις που απελευθερώνουν τις απολύσεις, επιτρέπουν μείωση απασχόλησης και μισθών, προωθούν επιδόματα πείνας σε επιλεγμένες κατηγορίες εργαζομένων και “επανακατάρτιση” σε άλλες, και πολλά ακόμη. Αναδύεται έτσι ένα παρόν δυστοπικό και, κυρίως, ένα μέλλον όπου η δημοκρατία, η κοινωνική συνοχή, η αμειβόμενη εργασία, τα κοινωνικά δικαιώματα θα έχουν καταλυθεί στο όνομα της έκτακτης ανάγκης, διαμορφώνοντας μια νέα “κανονικότητα”.

Στο σύντομο αυτό κείμενο προσεγγίζω το “μένουμε σπίτι” στην Αθήνα, μια μητρόπολη που βρίσκεται μπροστά στη νέα κρίση χωρίς ακόμη να έχει αντιμετωπίσει τα προβλήματα που επισσώρευσαν δέκα χρόνια μνημονίων και ακραίας λιτότητας. Εστιάζω σε συνήθως αθέατες πλευρές της ζωής σε συνθήκες εγκλεισμού και συρρίκνωσης του (υλικού) χώρου της καθημερινότητας¹. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, τέτοιες πλευρές δεν απασχολούν τη συζήτηση που αναπτύσσεται, κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τις εναλλακτικές ιστοσελίδες. Τα σχετικά σχόλια, αναλύσεις, κριτικές και προβλέψεις για την μετά-τον-κορονοϊό εποχή, με διάφορους βαθμούς εμβάθυνσης και από διαφορετικές οπτικές, ακόμη και αριστερές, δεν ασχολούνται με “λεπτομέρειες της καθημερινότητας”, όπως τι σημαίνει εργάζομαι από το σπίτι και για ποιους και ποιες είναι εφικτό, τι σημαίνει φροντίζω σε συνθήκες εγκλεισμού μικρά παιδιά, ηλικιωμένα άτομα, ανθρώπους που έχουν χάσει τις ρουτίνες και τα καθησυχαστικά σημεία αναφοράς της καθημερινότητας. Λιγότερο ακόμη, τι σημαίνουν όλα αυτά για τα ενσώματα υποκείμενα της φροντίδας.

Μια παρατήρηση έχει σημασία προκαταρκτικά: ακόμη και με την υπόθεση ότι όλες και όλοι έχουμε σπίτι, το σπίτι που καλείται να αναλάβει τις παραπάνω λειτουργίες δεν είναι για όλες/ους μια άνετη μεσοαστική κατοικία, με ευρυζωνική σύνδεση και Νέτφλιξ, με υπολογιστές και τάμπλετ διαθέσιμα σε όλους, με άτομα που έχουν ακόμη μισθό και αποταμιεύσεις. Για τα περισσότερα νοικοκυριά στην πόλη μας, που έτσι κι αλλιώς ζούσαν στο όριο και πριν την πανδημία, το σπίτι είναι διαμέρισμα σε πολυκατοικία με περιορισμένο μέγεθος, με ελάχιστο υπαίθριο χώρο, με στοιχειώδη εξοπλισμό και με ψηλό δείκτη πυκνοκατοίκησης (δηλαδή, άτομα ανά δωμάτιο). Ο δείκτης μάλιστα έχει επιδεινωθεί από τις συγκατοικήσεις που προέκυψαν στα χρόνια των μνημονίων και πάντα ήταν ψηλός για τα μεταναστευτικά νοικοκυριά που σε κάποιες κεντρικές γειτονιές αποτελούν το ένα τέταρτο των κατοίκων. Σε τέτοια σπίτια πρέπει να χωρέσει η αμειβόμενη εργασία ορισμένων, το σχολείο από απόσταση, η διασκέδαση, το παιχνίδι, η επικοινωνία εφήβων και ενήλικων με φίλους/ες μέσα από υπερφορτωμένες υποδομές, η ιδιωτικότητα και η συνεύρεση όσων συγκατοικούν, οι υπαρξιακές και άλλες αγωνίες, τα πιθανά βίαια ξεσπάσματα και πολλά ακόμη. Ο χώρος της καθημερινότητας συρρικνώνεται υλικά, έστω κι αν, περισσότερο ή λιγότερο, διευρύνεται εικονικά μέσω του διαδικτύου και των εφαρμογών της τεχνολογίας. Παράλληλα, ο χρόνος συμβίωσης διαστέλλεται καθώς όλα τα μέλη κάθε νοικοκυριού, τα οποία στην προ Covid-19 συνθήκη περνούσαν μεγάλο μέρος της ημέρας εκτός σπιτιού, πλέον παραμένουν μέσα.

Αφού κανένα μέλος δεν πάει σε χώρο εργασίας ή διασκέδασης, στο σχολείο, τον παιδικό σταθμό, την παιδική χαρά ή το χώρο άθλησης, στο ΚΑΠΗ ή το καφενείο, η οργάνωση της καθημερινότητας χρειάζεται να προσαρμοστεί στο χώρο και τον χρόνο, πράγμα που αυξάνει και διαφοροποιεί σημαντικά τον όγκο και το περιεχόμενο της φροντίδας και της απλήρωτης οικιακής εργασίας. Μέσα από έναν συνήθως αθέατο προγραμματισμό και συντονισμό, πρέπει να γίνουν οι κατάλληλες προμήθειες ώστε όλα τα γεύματα και τα ενδιάμεσα σνακ της αμηχανίας εγκλεισμού να προετοιμαστούν στο σπίτι, να σερβιριστούν, να μαζευτούν τα χρησιμοποιημένα σκεύη ². Τα παιδιά πρέπει να παρακολουθήσουν όσα μαθήματα το σχολείο καταφέρνει να τους προσφέρει από απόσταση και αυτό δεν είναι κάτι που γίνεται “αυτόματα”: χρειάζονται επίβλεψη και βοήθεια που κάποιες μητέρες, μετανάστριες κι όχι μόνο, δεν μπορούν να τους προσφέρουν, ενώ οι τεχνικές και άλλες δυνατότητες αναδεικνύουν τις κοινωνικά άνισες συνθήκες ζωής (δημόσια/ιδιωτικά σχολεία, δυνατότητες του τεχνολογικού εξοπλισμού στο σπίτι, μορφωτικό επίπεδο των γονιών κλπ). Η γιαγιά και ο παππούς βοήθησαν στη φροντίδα των παιδιών και στην επιβίωση όλων με τις συντάξεις τους, όμως πλέον μπορεί να χρειάζονται βοήθεια για να σηκωθούν από το κρεβάτι, να φάνε, να πάνε στην τουαλέτα, να πλυθούν – όλα εκείνα τα αυτονόητα και καθημερινά που όμως δεν μπορούν να γίνουν χωρίς βοήθεια και γίνονται πολύ δύσκολα όταν δεν υπάρχει συγκατοίκηση.

“Μένοντας σπίτι”, οι συγκατοικούντες εικοσιτέσσερις ώρες επί επτά μέρες την εβδομάδα δημιουργούν περισσότερη ακαταστασία από “πριν” και ανάγκη καθαρισμού, ιδιαίτερα τώρα που χρειάζεται προσοχή στην υγιεινή, ξοδεύουν ενέργεια που αυξάνει τους λογαριασμούς κοινής ωφέλειας ενώ τα εισοδήματα μειώνονται, διεκδικούν προσωπικό χώρο και χρόνο, για δουλειά ή για χαλάρωση, επιδιώκουν να συγκροτήσουν νέες ρουτίνες για να αντέξουν τον εγκλεισμό. Ακόμη και οι προμήθειες εξ αποστάσεως είναι λιγότερο αυτονόητη δραστηριότητα από όσο πολλοί νομίζουν. Κατ’ αρχήν γιατί τα συστήματα παραγγελίας και διανομής δεν είναι προσιτά σε όλες και όλους (αρκεί εδώ να σκεφτούμε τους πιο ηλικιωμένους), αλλά και γιατί δεν έχουν προβλεφθεί για τέτοια ζήτηση: ακόμη κι αν είναι ανοιχτή η δυνατότητα παραγγελίας από απόσταση, θα τη φέρουν σε περισσότερο από δύο εβδομάδες. Επιπλέον, τα συστήματα αυτά προϋποθέτουν χρήση πιστωτικής κάρτας, η οποία δεν είναι τόσο γενικευμένη, όσο θεωρούν η κυβέρνηση και οι τράπεζες, σε μια οικονομία με σημαντική άτυπη δραστηριότητα, όπου οι αμοιβές και οι πληρωμές γίνονται με ρευστό και με ενσώματη παρουσία³.

Στις συνθήκες αυτές, τα ψώνια, η ετοιμασία του φαγητού και το καθάρισμα, η περιποίηση ενός ηλικιωμένου, τα μαθήματα και το παιχνίδι ενός παιδιού, η ανάγκη μιας έφηβης για κουβέντα δύσκολα συνδυάζονται με την αμειβόμενη εργασία από το σπίτι, ακόμη και αν είναι τεχνικά εφικτή. Οι χρόνοι και οι χώροι για μια τηλεδιάσκεψη εργασίας, για τη σύνταξη ενός υπηρεσιακού εγγράφου ή για την προετοιμασία μαθημάτων από απόσταση διασταυρώνονται και συγκρούονται με τις ποικίλες και διαφοροποιημένες ανάγκες πρακτικής και ψυχολογικής φροντίδας. Είναι μεγάλο και παλιό το ερώτημα ποιες (και ποιοι;) αναλαμβάνουν να επιτελέσουν τον όγκο αυτής της φροντίδας. Η πανδημία επαναφέρει το ερώτημα, μαζί με τις υποθήκες που εγγράφονται για τις έμφυλες και διαγενεακές σχέσεις μέσα από το “μένουμε σπίτι” για άγνωστο χρόνο. Στην πατριαρχική κοινωνία μας, για την ώρα(;), είναι γυναίκες εκείνες που επωμίζονται τα τρία τέταρτα της φροντίδας, και τον αυξημένο όγκο που επιφέρει το “μένουμε σπίτι”⁴.

Όμως, για να λειτουργεί στοιχειωδώς το “μένουμε σπίτι”, κάποιες και κάποιοι πρέπει να μην μείνουν εκεί, να πάνε στη δουλειά. Πέρα από τις και τους εργαζόμενους στον τομέα της υγείας, οδηγοί μέσων μαζικής μεταφοράς, εργαζόμενες και εργαζόμενοι στα σούπερ μάρκετ, ντελιβεράδες, ταξιτζήδες, ταχυμεταφορείς και άλλες/οι παίρνουν το ρίσκο και τον χρόνο να κινηθούν από το σπίτι στους τόπους δουλειάς, διασχίζοντας την έρημη πόλη. Αντίθετα, άλλες και άλλοι αντιμετωπίζουν έναν ανεπιθύμητο αποκλεισμό από τέτοιες μετακινήσεις μια και η αμειβόμενη εργασία τους έχει διακοπεί βίαια από τα μέτρα. Καθημερινά παραδείγματα εδώ οι πωλήτριες σε καταστήματα που έκλεισαν· οι μετανάστριες οικιακές βοηθοί που δεν είναι ίσως ευπρόσδεκτες στα σφραγισμένα σπίτια των ντόπιων, συχνά ούτε και μπορούν να φτάσουν ως εκεί, με τα αραιωμένα δρομολόγια των μέσων μαζικής μεταφοράς· οι καθαρίστριες σε συνεργεία των οποίων το αντικείμενο καταργήθηκε καθώς τα γραφεία, τα σχολεία, τα πανεπιστήμια που καθάριζαν παραμένουν κλειστά· οι μηχανικοί και οικοδόμοι σε γιαπιά που έχουν κλείσει· οι κομμώτριες αυτοαπασχολούμενες ή μισθωτές, των οποίων η δουλειά θεωρήθηκε πολυτέλεια. Οι παραπάνω, όπως και πολλές άλλες και άλλοι, έχουν να διαχειριστούν “στο σπίτι” τις άμεσες δυσκολίες επιβίωσης με το πενιχρό επίδομα που αποφάσισε για ορισμένους/ες η κυβέρνηση, με το φόβο της επικείμενης μακροχρόνιας ανεργίας, με τη διαστολή της οικιακής εργασίας και τις ποικίλες ανασφάλειες και ανάγκες των συγκατοίκων στον διευρυμένο χρόνο καθημερινής συμβίωσης.

Οι προσωπικές ανάγκες και επιδιώξεις πολλών γυναικών (με όλες τις ταξικές, εθνοτικές, σεξουαλικές, ηλικιακές και άλλες ανισότητες στην κατηγορία φύλου) τσακίζονται από το βάρος της φροντίδας στο συρρικνωμένο χώρο του σπιτιού και υποθηκεύονται για το απροσδιόριστο χρονικά, αλλα σίγουρα δυσμενέστερο, “μετά”. Επιπλέον, η παραμονή όλων στο σπίτι έχει ήδη οδηγήσει σε αυξημένα περιστατικά ενδο-οικογενειακής βίας κατά των γυναικών και των πιο ευάλωτων. Τα εγκλωβισμένα θύματα αναγκάζονται να παραμείνουν εκεί, μαζί με αυτούς που ασκούν βία, μη έχοντας άλλες εναλλακτικές, πρακτικά ούτε και δυνατότητες καταγγελίας. Μεταξύ άλλων, στο ρεπερτόριο των λόγων εξόδου που αναφέρει η κυβερνητική ΠΝΠ δεν περιλαμβάνεται προφανώς η καταγγελία της βίας, ούτε η διακοπή ανεπιθύμητης κύησης ως λόγοι για να βγει κάποια από το σπίτι.

Στις συνθήκες που διαμορφώνει το “μένουμε σπίτι”, πολλαπλές ανισότητες αναδύονται ή/και μεγαλώνουν, καθώς δεν χωρούν στον συρρικνωμένο χώρο οι λειτουργίες και δραστηριότητες που καλείται να στεγάσει (χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ η υποστήριξη των παιδιών για το σχολείο από απόσταση). Η καθ’ημάς ανανεωτική/ριζοσπαστική Αριστερά, παρά τη σχεδόν εμμονική μέχρι τώρα άρνησή της, είναι ανάγκη να προσγειωθεί σε λεπτομέρειες της καθημερινότητας σαν αυτές στις οποίες επιγραμματικά αναφέρθηκα, προκειμένου να κατανοήσει τις συνθήκες όπου ζουν εκείνες/οι στο όνομα των οποίων μιλάει. Να “δει” τα, ως τώρα “αόρατα” μέσα στις γενικεύσεις της, ενσώματα υποκείμενα που, σε οποιεσδήποτε αντιξοότητες, διαμορφώνουν συνθήκες επιβίωσης στον μικρόκοσμο του σπιτιού, στην πόλη και στην κοινωνία. Με αυτόν τον τρόπο ίσως “ανακαλύψει” επιτέλους πως ο καπιταλισμός αναπαράγεται εκμεταλλευόμενος ελεύθερα την απλήρωτη εργασία φροντίδας και όσες την επιτελούν⁵. Ας λειτουργήσει ο Covid-19 ως καταλύτης για εμπλουτισμό του προβληματισμού και, κυρίως, για τη διεκδίκηση καλύτερων συνθηκών εργασίας για όσες επιτελούν τη φροντίδα με ή χωρίς αμοιβή, για την επινόηση εναλλακτικών προτύπων συγκατοίκησης και καταμερισμών εργασίας, για μια πραγματική επανάσταση φροντίδας, προκειμένου αυτή να πάψει να θεωρείται “ατομική ευθύνη” των γυναικών.

επίμετρο, με την επέκταση των μέτρων

Οι αρχικοί λόγοι εξόδου, μονοσήμαντοι στη σύλληψή τους, δεν αντιστοιχούσαν έτσι κι αλλιώς στις ανάγκες της φροντίδας και στη συνθετότητα διαδρομών που αυτή απαιτεί. Μόνο όποιος δεν έχει εμπλακεί σε τέτοιες …λεπτομέρειες δεν γνωρίζει πως η βόλτα του σκύλου συνδυάζεται με επίσκεψη στο φαρμακείο για τα φάρμακα του παππού, πέρασμα από το φούρνο και τον μανάβη, κλπ. συχνά μαζί με ένα μικρό παιδί που έχει μπαφιάσει από τον εγκλεισμό. Ποιον αριθμό να γράψω στο sms; και πόση ώρα εκτός σπιτιού χρειάζομαι;

Ο περιορισμός του χρόνου εκτός σπιτιού (με τη δικαιολογία ότι “κάποιοι ανεύθυνοι” βρίσκονται όλη μέρα έξω …χωρίς λόγο) αγνοεί πως η τήρηση των κανόνων για να μπει κανείς στο σουπερ μάρκετ ή στο φαρμακείο προϋποθέτουν απροσδιόριστο χρονο αναμονής, η προσφορά βοήθειας σε έναν ηλικιωμένο δεν μπορεί να προϋπολογιστεί χρονικά, οι διαδρομές στην πόλη είναι χρονοβόρες καθώς τα δρομολόγια των ΜΜΜ έχουν αραιώσει δραματικά – οι αυξημένες ανάγκες φροντίδας δεν μπορούν να χωρέσουν σε τακτοποιημένες κατηγορίες και χρόνους.