Ως σύνοψη των εργασιών του Συνεδρίου “Απέναντι στο κράτος. Αριστερές αναλύσεις και προοπτικές”, αναδημοσιεύουμε το κείμενο της Αγγελίνας Γιαννοπούλου, facilitator του προγράμματος “European Integration and the Left Strategy” του δικτύου transform! Europe και μέλους της οργανωτικής επιτροπής του Συνεδρίου, στο ένθετο “Παρεμβάσεις” της εφημερίδας “Η Αυγή” (Κυριακή 1/10/2023).
Το Συνέδριο συνδιοργάνωσε το δίκτυο transform! Europe και το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, ενώ την οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου αποτέλεσαν οι: Αγγελίνα Γιαννοπούλου (facilitator του προγράμματος “European Integration and the Left Strategy” του transform! Europe), Χάρης Γολέμης (chief editor του Yearbook του transform!), Δανάη Κολτσίδα (διευθύντρια του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς και αντιπρόεδρος του transform! Europe) και Κίμων Μαρκάτος (μέλος της συντακτικής επιτροπής του Yearbook του transform).
Οι φωτογραφίες που παρεμβάλλονται στο κείμενο δεν προέρχονται από την πρωτότυπη έκδοσή του, αλλά αποτελούν τμήμα του φωτογραφικού αρχείου του ΙΝΠ από την εκδήλωση.
Την περασμένη εβδομάδα, παρά τις καταιγιστικές εξελίξεις για την πέριξ του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ Αριστερά, το δίκτυο ευρωπαϊκών πολιτικών ινστιτούτων Transform! Europe σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς διοργάνωσαν ένα διεθνές συνέδριο με τίτλο «Απέναντι στο Κράτος. Αριστερές Αναλύσεις και Προοπτικές». Στις 22 και 23 Σεπτεμβρίου, στον Πολυχώρο «Σπούτνικ» στην Αθήνα, περίπου είκοσι πέντε ομιλητές και ομιλήτριες από όλη την Ευρώπη, αλλά και τη Λατινική Αμερική, συμμετείχαν σε συζητήσεις γύρω από τις ποικίλες εκφάνσεις της σχέσης της Αριστεράς με το κράτος με όρους ανάλυσης και θεωρίας, στρατηγικής και πρακτικής. Το συνέδριο αυτό ήταν μια πρωτοβουλία με αρχικό σκοπό την προώθηση του νέου τεύχους της επετηρίδας του Transform! Europe (Transform Yearbook) και είχε ως βασικό κορμό των ομιλητών και ομιλητριών τους συγγραφείς των άρθρων του τεύχους για το 2023. Τα έξι στρογγυλά τραπέζια, ωστόσο, γύρω από τα οποία οργανώθηκε η συζήτηση διανθίστηκαν από διακεκριμένους/ες αλλά και νέους/ες ακαδημαϊκούς, καθώς επίσης και από επιλεγμένους/ες πολιτικούς που μπορούσαν να συμβάλλουν μέσω των εμπειριών τους σε αριστερές και προοδευτικές κυβερνήσεις. Οι γλώσσες του συνεδρίου ήταν τα ελληνικά και τα αγγλικά με ταυτόχρονη διερμηνεία τόσο για τις παρεμβάσεις των ομιλητών όσο και για αυτές του κοινού.
Στο πέρασμα των χρόνων, η Αριστερά ήρθε αντιμέτωπη με το κράτος με διάφορους τρόπους και ανέπτυξε θεωρητικά και πολιτικά εργαλεία ανάλυσης και κατανόησης που παρήγαγαν διαφορετικές πολιτικές προσεγγίσεις. Ωστόσο, οι νέες συνθήκες απαιτούν νέες ιδέες και εργαλεία. Η αντιμετώπιση του κράτους στο σήμερα συνδέεται με νέα ερωτήματα σχετικά με τη μορφή, τον ρόλο και τη σχέση του με την Αριστερά. Οι θεματικές του συνεδρίου έδωσαν χώρο σε συμβολές που εκτείνονταν από την ανάπτυξη των μαρξιστικών θεωριών για το κράτος μέχρι τις διάφορες απαντήσεις των κρατών στην κλιματική κρίση, και από τις πολυάριθμες φεμινιστικές οπτικές για το κράτος και την εμπειρία των αριστερών κομμάτων στην κυβέρνηση μέχρι ζητήματα τόσο πιεστικά όσο τα κοινά αγαθά και οι μεταναστευτικές πολιτικές.
Το πρώτο στρογγυλό τραπέζι για τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις του κράτους συντόνισε η Κορνίλια Χίλντεμπραντ, συμπρόεδρος του Transform! Europe, σε μια συζήτηση μεταξύ της Χίλαρι Γουέινραϊτ, συν-εκδότριας του περιοδικού Red Pepper, της Τζούλια Ρούσο, υποψήφιας διδακτόρισσας Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνιολογίας, του Φραντς Ζέγκμπερς, ομότιμου καθηγητή Κοινωνικής Ηθικής, και του Χανς Τίε, συγγραφέα και πρώην συμβούλου οικονομικής και ενεργειακής πολιτικής του Κόμματος της Αριστεράς (Die Linke) στη Γερμανία. Σημείο εστίασης της συζήτησης ήταν οι νέες αναγκαιότητες που προκύπτουν για το κράτος από την κλιματική κρίση και την επιβεβλημένη αλλαγή στο παραγωγικό μοντέλο στην Ευρώπη, αλλαγή που μόνο το κράτος μπορεί να δρομολογήσει με όρους κοινωνικής δικαιοσύνης και μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας, ακριβώς γιατί αφορά, πρώτα και κύρια, σε μια πολιτική απόφαση που θα αμφισβητεί την σύγχρονη υπερπαραγωγή και υπερκατανάλωση που χρειάζεται τα ορυκτά καύσιμα. Μια πολιτική στρατηγική που επιδιώκει τον μετασχηματισμό της παραγωγής για κοινωνικά χρήσιμους σκοπούς (ιδιαίτερα για τη ριζική μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα) είναι αυτή που θα μετασχηματίσει το κράτος, ώστε να γίνει αυτό το όχημα που θα οδηγήσει στην απαλλαγή της παραγωγής από τον άνθρακα. Όπως ισχυρίζεται και ο Ούρλιχ Μπραντ[1] στο άρθρο του στον τόμο, ένα μετασχηματισμένο κράτος, που θα παρέχει τη δομή, το προσωπικό και τις πολιτικές, είναι απαραίτητο για την αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας και την επιδίωξη κοινωνικο-οικολογικών μετασχηματισμών, που επιδιώκονται από ένα ισχυρό κοινωνικό κίνημα.
Στιγμιότυπο από το 2ο πάνελ της πρώτης μέρας: Στίβεν Φόρτι, Κατερίνα Παπανικολάου, Δανάη Κολτσίδα
Η δεύτερη θεματική άνοιξε μια συζήτηση γύρω από το κράτος και τις μορφές αυταρχισμού. Συνομίλησαν η Σοφία Βιδάλη, καθηγήτρια Εγκληματολογίας, η Κατερίνα Παπανικολάου, διδακτόρισσα Δημοσίου Δικαίου και μέλος της Ελληνικής Αρχής για την Ασφάλεια των Επικοινωνιών και την Προστασία του Απορρήτου, ο Γκάβιν Ράε, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας στην Πολωνία, και ο Στίβεν Φόρτι, ιστορικός από το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης. Με τον συντονισμό της Δανάης Κολτσίδα, διευθύντριας του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, αυτή η συνεδρία ξεκίνησε με μια επισκόπηση των αυταρχικών κυβερνήσεων στων οποίων το τιμόνι βρίσκονται ακροδεξιά κόμματα και αυταρχικοί πολιτικοί ηγέτες, των διασυνδέσεών τους σε παγκόσμια κλίμακα και την ενότητα του ιδεολογικού και οικονομικού τους προγράμματος, το οποίο είναι η πλέον οξυμένη μορφή του σύγχρονου νεοφιλελευθερισμού, παρά τις όποιες προσπάθειες των ακροδεξιών κομμάτων που δεν βρίσκονται σε κυβερνητική θέση να εμφανίζονται ως υπερασπιστές του κοινωνικού κράτους και των λαϊκών αναγκών (βλ. η Ακροδεξιά στην Γαλλία) ή και ως μετριοπαθή σε ζητήματα ατομικών δικαιωμάτων (όπως το δικαίωμα στην άμβλωση σε περιπτώσεις σκανδιναβικών ακροδεξιών κομμάτων). Σε συνέχεια της συμβολής γύρω από τη φύση και τον ρόλο των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους, το πάνελ συνέδεσε το ηγεμονικό αφήγημα γύρω από την ασφάλεια και την ανασφάλεια μεταξύ άλλων με ερωτήματα γύρω από την αναπαραγωγή των λόγων περί εγκλήματος και εγκληματικότητας ή την αντίληψη γύρω από την αυστηροποίηση ή μη των ποινών, υπογραμμίζοντας την ανάγκη κατανόησης της αλυσίδας των καταπιεστικών μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (αστυνομία-δικαιοσύνη σωφρονιστικό σύστημα) ως μιας ενότητας που λειτουργεί και αναπαράγεται ακριβώς κάτω από την ίδια αδιάσπαστη λογική, με τρόπο που είναι αδύνατο μια μεταρρύθμιση στη δικαιοσύνη να μη συνεπάγεται εναρμονισμένη αλλαγή στο σύστημα σωφρονισμού, κ.ο.κ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε αυτό το στρογγυλό τραπέζι παρουσίασε και η παρέμβαση που, με αφορμή την υπόθεση των υποκλοπών στην Ελλάδα μέσω παράνομων λογισμικών τύπου Predator, περιέγραψε τη νέα πραγματικότητα που έχει διαμορφωθεί, όπου πλέον δεν είναι μόνο το κράτος που απειλεί τα ατομικά δικαιώματα και τις ελευθερίες, αλλά και μια σειρά άλλων νομικών οντοτήτων ιδιωτικής φυσιογνωμίας και προσανατολισμού. Παράλληλα, η παρέμβαση περιέγραψε αναλυτικά όλα τα θεσμικά εργαλεία που έχει στη διάθεσή της η κοινωνία προκειμένου να αμύνεται εναντία στην αμφισβήτηση ή και καταπάτηση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών της, τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο, και έκλεισε με έναν ανοιχτό προβληματισμό γύρω από τη φύση και τον ρόλο των ανεξάρτητων αρχών, καθώς και γύρω από μια προοδευτική και δημοκρατική στάση απέναντί τους.
Στιγμιότυπο από το 3ο πάνελ της πρώτης μέρας: Ντούνια Λαρίσε, Γκόραν Θέρμπορν, Μιχάλης Σπουρδαλάκης, Ετιέν Μπαλιμπάρ, Αθηνά Αθανασίου
Η πρώτη μέρα του συνεδρίου ολοκληρώθηκε με την πολυαναμενόμενη συζήτηση γύρω από τις μαρξιστικές θεωρίες για το κράτος, όπου συμμετείχε ο πολύ αγαπητός στο ελληνικό ακροατήριο αριστερός διανοούμενος Ετιέν Μπαλιμπάρ, ο διεθνούς φήμης κοινωνιολόγος Γκόραν Θέρμπορν, η καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Αθηνά Αθανασίου, και η Ντούνια Λαρίσε, συντονίστρια του προγράμματος “Αυστρομαρξισμός” (το οποίο πραγματοποιείται με την υποστήριξη από το Transform! Europe, το ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον δήμο της Βιέννης) και η οποία με συγκίνηση ευχαρίστησε τη διοργάνωση που της έδωσε τη δυνατότητα να παρευρεθεί στο ίδιο τραπέζι με ανθρώπους που θεωρεί δασκάλους της. Οι συμβολές περιελάμβαναν μια επισκόπηση των θεωρητικών επεξεργασιών της μαρξιστικής και νεομαρξιστικής σκέψης για το κράτος και της σύνδεσής τους με σύγχρονα ερωτήματα, με σκοπό να επανεγγραφούν στην μαρξιστική θεωρία για το κράτος οι δυνατότητες μετασχηματισμού του με όρους του σήμερα. Ο εμπλουτισμός της πουλαντζικής ερμηνείας του κράτους με νέες μεταβλητές και διαμεσολαβήσεις συμβάλλει τόσο στην αναγέννηση της αριστερής θεωρίας όσο και στο πολιτικό-στρατηγικό οπλοστάσιο της πολιτικής Αριστεράς στις καθημερινές της μάχες απέναντι στο κράτος. Πλέον δεν είναι μόνο η κατηγορία της κοινωνικής τάξης που εγγράφεται μέσω των κοινωνικών σχέσεων εντός του κράτους και συμπυκνώνεται σε αυτό, αλλά και η κατηγορία του φύλου, της φυλής, των αποκλεισμών ή προνομίων που προκύπτουν στη βάση της αρτιμέλειας, κ.ο.κ. Η διαθεματικότητα αναζωογονεί τις αναλύσεις για το κράτος και, συνεπακόλουθα, τους πολιτικούς αγώνες γι’ αυτό. Ο Γκόραν Θέρμπορν [2]είναι σαφής, όταν ισχυρίζεται πως το σύγχρονο κράτος δεν μπορεί να νοηθεί μόνο ως ένα καπιταλιστικό κράτος. Τα κράτη είναι επίσης μέρη ενός ιστορικά εξελιγμένου γεωπολιτικού συστήματος κρατών και έχουν τις ρίζες τους στην εθνική ιστορία και τον πολιτισμό. Τα κράτη είναι, ή πρέπει να θεωρoύνται, ως α) η υλική συμπύκνωση της σχέσης των κοινωνικών δυνάμεων μέσα σε ένα συγκεκριμένο έδαφος, δηλαδή η συμπύκνωση των ταξικών δυνάμεων και των δυνάμεων των ταξικών μερίδων, αλλά και της εδαφικής κουλτούρας και ιστορίας, με τις δυνάμεις και τα κινήματά τους (π.χ. κοσμικής ή θρησκευτικής, φεμινιστικής ή πατριαρχικής), καθώς και β) υλικές διαθλάσεις των θέσεων και της ιστορίας τους στο σχετικό γεωπολιτικό σύστημα των κρατών.
Η δεύτερη μέρα του συνεδρίου παρουσίασε τρία στρογγυλά τραπέζια, με το πρώτο να είναι μια ιδιαίτερα διαδραστική και all-women συζήτηση μέσα από ποικίλες φεμινιστικές προοπτικές του κράτους. Η Αγγελική Δρογγίτη, μεταδιδακτορική ερευνήτρια Κοινωνιολογίας, Καρίνα Μπατιάνι, από την Αργεντινή, διευθύνουσα γραμματέας στο CLACSO (Λατινοαμερικανικό Συμβούλιο Κοινωνικών Επιστημών), και η Ανκίκα Τσάκαρντιτς, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Ζάγκρεμπ, με τον συντονισμό και την καθοδήγηση της Αλίκης Κοσυφολόγου, διδακτόρισσας Πολιτικής Επιστήμης, ανέπτυξαν κάποια από τα πιο καυτά ζητήματα της συνάντησης φεμινισμού και μαρξισμού, αλλά και φεμινιστικών αναγνώσεων της κρατικής αναπαραγωγής. Οι θεωρίες της κοινωνικής αναπαραγωγής και η επισκόπηση των τριών ιστορικών ρευμάτων τους, η φεμινιστική κριτική του στρατού και της συμβολής του στην οικοδόμηση και εμπέδωση των εθνοπατριαρχικών αφηγήσεων, αλλά και ο μετασχηματισμός του κράτους από μια πατριαρχική και καταπιεστική ολότητα σε ένα κράτος συμπερίληψης και προστασίας όλων, ήταν οι βασικοί πυλώνες αυτής της κουβέντας, η οποία διανθίστηκε από πολλές και ποικίλες ερωτήσεις από το κοινό που επέκτειναν τα όρια των προβληματισμών και διάνοιξαν δρόμους για πιο ειλικρινείς αντιπαραθέσεις και κριτική.
Στιγμιότυπο από το 2ο πάνελ της δεύτερης μέρας: Μάργκα Φερρέ, Κριστίνα Λούστεμπεργκ, Χάρης Γολέμης, Χάνα Σαρκίνεν, Ευκλείδης Τσακαλώτος
Η συμμετοχή και πολιτικών προσώπων στο συνέδριο αφορούσε, όπως θα ήταν αναμενόμενο, στην στρογγυλή τράπεζα που σκοπό είχε την ανταλλαγή εμπειριών από αριστερά κόμματα που έχουν κυβερνήσει ή έχουν υπάρξει (ως μικρότεροι εταίροι) σε κυβερνήσεις συνεργασίας. Στη συζήτηση συμμετείχαν η Κριστίνα Λούστεμπεργκ, βουλεύτρια για το Μοντεβιδέο στο κοινοβούλιο της Ουρουγουάης, η Χάνα Σαρκίνεν, μέλος του κοινοβουλίου της Φινλανδίας και πρώην Υπουργός Κοινωνικών Υποθέσεων και Υγείας, ο Ευκλείδης Τσακαλώτος, βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και πρώην Υπουργός Οικονομικών, και η Μάργκα Φερρέ, συνπρόεδρος του Transform! Europe και στέλεχος της Ενωμένης Αριστεράς της Ισπανίας. Ο συντονιστής Χάρης Γολέμης, αρχισυντάκτης της επετηρίδας του Transform! Europe, μας εισήγαγε στην γενεαλογία της διαμάχης για τη θέση της Αριστεράς στην κυβέρνηση. Το ζήτημα του κράτους απασχολεί τις πολιτικές δυνάμεις της Αριστεράς από την εμφάνιση του σοσιαλιστικού και κομμουνιστικού κινήματος και το ζήτημα της κυβέρνησης, ενός από τους θεσμούς του κράτους, ο οποίος ταυτόχρονα είναι και υπεύθυνος για τη διαχείρισή του, είναι μείζονος σημασίας και πεδίο έντονων διαξιφισμών. Η κατάκτηση της κυβερνητικής εξουσίας, ιδίως όταν πρόκειται για το ζήτημα της συμμετοχής ή μη των κομμάτων της Ριζοσπαστικής Αριστεράς σε πολυκομματικές κυβερνήσεις ως ελασσόνων εταίρων, έχει δημιουργήσει ιστορικά μεγάλες τριβές, αλλά και ρίξεις και διασπάσεις σε αυτά τα κόμματα. Το επιχείρημα όσων υποστηρίζουν την άποψη ότι τα κόμματα της Ριζοσπαστικής Αριστεράς πρέπει να αναλαμβάνουν κυβερνητικές ευθύνες είναι ότι αυτό αυξάνει τη δυνατότητά τους να ασκούν πίεση για την εφαρμογή πολιτικών σε διάφορους τομείς προς όφελος των τάξεων ή των κοινωνικών στρωμάτων που θέλουν να εκπροσωπούν. Οι παρεμβάσεις των ομιλητών και ομιλητριών παρουσίασαν τα προβλήματα στις σχέσεις των κομμάτων που διαχειρίστηκαν κυβερνητική εξουσία με τους κρατικούς θεσμούς (τη γραφειοκρατία της δημόσιας διοίκησης, δηλαδή τους δημοσίους υπαλλήλους στα υπουργεία, την αστυνομία, τον στρατό, τη δικαιοσύνη, το κοινοβούλιο, ή τον αρχηγό του κράτους), αλλά και με τους “ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους”, όπως η εκκλησία και τα ΜΜΕ. Η συζήτηση έφερε στην επιφάνεια, επίσης, το εφικτό ή ανέφικτο των διαρθρωτικών αλλαγών (όπως αυτές έχουν περιγραφεί από την ευρωκομμουνιστική παράδοση) από μια κυβέρνηση της Αριστεράς ή από τη συμμετοχή αριστερών κομμάτων σε μια κυβέρνηση συνεργασίας. Ως διαρθρωτικές αλλαγές ορίζονται οι μεταρρυθμίσεις που έχουν πιο μόνιμο και δύσκολα ανακτήσιμο χαρακτήρα, ώστε οι κυβερνήσεις της Αριστεράς να μην αποτελούν απλά παρενθέσεις στον μετασχηματισμό του κράτους και την εξασφάλιση κατακτήσεων για τα στρώματα που εκπροσωπούν.
Το συνέδριο ολοκληρώθηκε με τη συζήτηση γύρω από τη θέση των εθνικών κρατών σε μια συνθήκη κατάρρευσης της διεθνούς τάξης, με την συμμετοχή του Βολόντιμιρ Ιστσένκο, επιστημονικού συνεργάτη στο Ινστιτούτο Ανατολικοευρωπαϊκών Σπουδών στο Ελεύθερο Παν/μιο του Βερολίνου, της Χίλαρυ Γουέινραϊτ, και του Αντώνη Τζανακόπουλου, καθηγητή Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στην Οξφόρδη. Με τον συντονισμό του Βάλτερ Μπάϊερ, προέδρου του κόμματος της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, συζητήθηκαν θέματα γύρω από τη φύση του διεθνούς δικαίου και τους δομικούς του περιορισμούς, τον ρόλο που παίζει εντός του η ιδιαίτερη ισχύς κάθε κράτους και πώς αυτή αποκρυσταλλώνεται στο νόμο του, καθώς και την αναγνώριση των περιθωρίων που μας δίνονται σε κάθε διαφορετική σφαίρα πολιτικής παρέμβασης και δράσης, ώστε να μην εγκλωβιζόμαστε σε ανερμάτιστες μάχες, αλλά αντιθέτως να διανοίγουμε νέους χώρους συλλογικής πολιτικής δράσης από τα κάτω. Ο πόλεμος στη σημερινή εποχή υπήρξε, αυτονόητα, πλευρά αυτής της συνεδρίας, με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τον πόλεμο που διαρκεί πλέον ενάμιση χρόνο να είναι το εφαλτήριο για να συζητηθούν οι -όπως συνηθίζεται να αποκαλούνται- γεωπολιτικές ανακατατάξεις, αλλά και η επιστροφή του αφηγήματος γύρω από το ισχυρό έθνος-κράτος. Η συζήτηση έκλεισε αφήνοντας διάχυτο τον προβληματισμό γύρω από την αδυναμία οικοδόμησης ενός μαζικού και δυναμικού κινήματος ειρήνης, το οποίο να είναι συνδεδεμένο με τα κινήματα των εργαζόμενων, τους αγώνες των γυναικών και της λοατκι+ κοινότητας και τις οικολογικές διεκδικήσεις του 21ου αιώνα, όπως ήταν τις εποχές της ακμής και επιδραστικότητάς του.
Άποψη του ελληνικού και ξένου κοινού που παρακολούθησε τις εργασίες του συνεδρίου.
Όσες και όσους δεν μπόρεσαν να παρακολουθήσουν το συνέδριο δεν μπορούμε παρά να τους/τις ενθαρρύνουμε να αγοράσουν το νέο τεύχος της επετηρίδας του Transform! Europe (διαθέσιμο στα αγγλικά) παραγγέλνοντάς το από την ιστοσελίδα του δικτύου https://www.transform-network.net/publications/yearbook/.
[1]Ulrich Brand, “The Role of the State in Social-EcologicalTransformations: Some Theoretical Considerations and Current Observations”, στο David Broder, Eric Canepa, Haris Golemis (eds.) Facing the State. Left Analyses and Perspectives, London, Merlin Press, 2023, σελ. 116.
[2] Göran Therborn, “The Capitalist State and the Looming Endgame of Western World Domination. Interviewed by Haris Golemis”, στο David Broder, Eric Canepa, Haris Golemis (eds.) Facing the State. Left Analyses and Perspectives, London, Merlin Press, 2023, σ. 167.